Ο Βασιλιάς

   Ο Βασιλιάς. Ο απόλυτος άρχων και παράλληλα ο μεγαλύτερος υπηρέτης. Δε θα ήθελα να στραφώ σε πολιτικό επίπεδο με αυτή τη δήλωση. Αντίθετα, θέλω να παραλληλίσω το βασιλιά του σκακιού, το κομμάτι-κλειδί για το παιχνίδι, με τους "βασιλιάδες" της καθημερινότητας...
   Στο σκακιστικό επίπεδο, ο βασιλιάς είναι το πιόνι που χρειάζεται προστασία: ο αντίπαλος θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο να τον αιχμαλωτίσει. Κάθε σκέψη του είναι στραμμένη γύρω απ' αυτό! Κάθε σχέδιο και κάθε τακτική ή στρατηγική γυρνάει γύρω από το κυνήγι του βασιλιά. Όλα τα υπόλοιπα πιόνια απλά υποστηρίζουν και προστατεύουν, προσπαθώντας να αποτρέψουν αυτή την απειλή. Τα 8 στρατιωτάκια, η πρώτη γραμμή άμυνας (και επίθεσης βέβαια!) είναι αυτά που θα κρύβουν, απ' την αρχή μέχρι το τέλος, τον πολύτιμο βασιλιά από τις εχθρικές διαθέσεις του αντιπάλου. Τα "ελαφρά" κομμάτια, αξιωματικοί και άλογα, έχουν αρκετή παραπάνω δύναμη και είναι τα όργανα που, με πονηριά και μανούβρες, θα προσπαθήσουν να ενισχύσουν την αμυντική γραμμή. Όσο για τα "βαριά", οι πύργοι και η βασίλισσα, αυτή είναι η εκλεκτή δύναμη του οπλοστασίου ενός σκακιστή: θα επιτεθούν συνήθως μετά την έλευση πιονιών και ελαφρών κομματιών και με τη δύναμη που έχουν θα προκαλέσουν ισχυρότατο πλήγμα στον εχθρό. Ή θα χρησιμοποιηθούν για την καλύτερη δυνατή άμυνα. Αμυντικά, όλα τα κομμάτια θα προστρέξουν στο κάλεσμα του βασιλιά.  
   Αν σκεφτεί κανείς τη ζωή του σε σχέση με το σκάκι, θα προσπαθήσει να βρει τη θέση του στο παιχνίδι. Οι πιο ματαιόδοξοι θα σκεφτούν πως είναι οι ισχυροί πύργοι. Οι πονηροί, αυτοί που λειτουργούν στην αφάνεια, θα παραλληλίσουν τον εαυτό τους με αξιωματικούς και άλογα... Μια μερίδα ανθρώπων, φιλοσοφημένοι μεν αλλά μηδενιστές  (είμαστε δεν είμαστε, τίποτα δεν είμαστε!), θα πουν πως είναι ένα από τα 8 στρατιωτάκια, αναλώσιμοι και με μικρή αξία. Μια φιλόδοξη γυναίκα, ξέροντας τη θέση της και την επιρροή της, ίσως φτάσει να πει πως είναι η βασίλισσα. Τέλος, ο καθένας μας θα κάνει τη σκέψη κάποτε πως είναι ο ίδιος ο βασιλιάς, το κέντρο γύρω από τον οποίο κινούνται όλα. Δεν είναι κάτι παράλογο: η οπτική μας γωνία μας παρακινεί να βλέπουμε τα πάντα γύρω από τον εαυτό μας!
   Παρόλα αυτά, η δική μου άποψη δεν ταιριάζει με καμία από αυτές. Θεωρώ πως η θέση μας (στο παιχνίδι της ζωής γενικότερα) είναι η θέση του παίκτη, αυτού που κινά τα πιόνια! Δική μας η επιλογή των κινήσεων, δική μας η αντίληψη για την αξία των πιονιών, δικά μας τα λάθη και το εκάστοτε αποτέλεσμα της παρτίδας. Ο καθένας μπορεί να βάλει στη θέση των πιονιών, ανάλογα με την αξία τους και τη θέση τους, κομμάτια της δικής του καθημερινότητας, έμψυχα ή άψυχα. Τα μικρότερα σε αξία στη ζωή μας, τα στρατιωτάκια, είναι ίσως οι άνθρωποι που μας άλλαξαν, μας βοήθησαν και μας στήριξαν χωρίς ποτέ να τους ρίξουμε μια ματιά, χωρίς να εκτιμήσουμε τα ευεργετήματά τους, χωρίς να καταλάβουμε ποτέ την αξία τους! Οι αξιωματικοί είναι οι σταθεροί συμπαραστάτες μας, οι πρώτοι που θα δούμε να τρέξουν σε βοήθειά μας αλλά και εκείνοι που θα μας απογοητεύσουν με τις αδυναμίες τους. Τα άλογα είναι οι περίεργες μορφές της καθημερινότητας, άνθρωποι που μας κάνουν να σαστίζουμε με τα λάθη και τα σωστά τους. Η έκπληξη που μας περιμένει κάθε μέρα, θα έλεγα! Όσο για τα βαριά κομμάτια...
   Οι πύργοι είναι οι πιο δυνατοί και αξιόπιστοι άνθρωποι γύρω μας. Αυτοί που θεωρούμε πως έχουν μια αξία και θέση στην κοινωνία και μπορούν κάθε φορά να μας ξελασπώσουν και να μας προστατέψουν κάτω απ' τη φτερούγα τους: πολύ ανώτεροι απ' τους αξιωματικούς, μας ανακουφίζουν με την αυτοπεποίθησή τους και τους θαυμάζουμε. Η βασίλισσα πάλι είναι ένας αμφιλεγόμενος ρόλος. Δεν είναι απαραίτητα έμψυχη. Αλλά είναι κάτι σημαντικό, στη δεύτερη θέση μετά το βασιλιά. Άλλοι θα ταιριάξουν κάποιο πρόσωπο στη θέση αυτή, άλλοι κάποιες αξίες, όπως πατρίδα, οικογένεια, εμπιστοσύνη, αλήθεια, αγάπη και ούτω καθ' εξής...
   Αλλά ο ρόλος-κλειδί είναι φυσικά ο βασιλιάς. Ο εκάστοτε "βασιλιάς" μας, ανάλογα με την αντίληψη του καθενός, είναι το σημαντικότερο κομμάτι της ζωής μας. Υπάρχουν άπειρες μεταβλητές που μπορούν να τον "ενσαρκώσουν". Για κάποιους, βασιλιάς είναι ένα πολύ σημαντικό γι' αυτούς πρόσωπο, ο/η σύζυγος ή τα παιδιά τους. Κάποιοι άλλοι θα βάλουν σ' αυτή την περίοπτη θέση κάτι άυλο, το οποίο διέπει τη ζωή τους: την αξιοπρέπεια, το χρήμα, τη δόξα, την αγάπη και οτιδήποτε είναι η πρώτη γραμμή πίσω από κάθε απόφασή τους και κάθε επιλογή τους. Σύμφωνα με το ποιος είναι ο βασιλιάς για τον καθένα μας, τα άλλα κομμάτια παίρνουν την ανάλογη μορφή. Αν το σκεφτεί κανείς, για όλους υπάρχει "κάτι", για χάρη του οποίου θα κινούσαν γη και ουρανό. Για χάρη του οποίου θα χρησιμοποιούσαν όλα τα άλλα "πιόνια" που υπάρχουν στη ζωή τους. Ποιος είναι ο βασιλιάς σας λοιπόν;  

Καταγωγή

   Ακούμε καθημερινά τους γύρω μας να καυχιούνται για την καταγωγή τους. Την καταγωγή τους από μια σπουδαία οικογένεια (τους λεγόμενους γαλαζοαίματους), την φυλετική και γενετική τους καταγωγή. Μήπως όμως αυτό είναι μια κακή γενίκευση, μια σύγκριση της οκάς; Αυτό με προβληματίζει και αυτό θέλω να ερευνήσω.
   Φυσικά δεν κατακρίνω το να είναι κανείς περήφανος γι' αυτό που είναι. Η καταγωγή μας είναι μια σταθερά στο χώρο και στο χρόνο, ένας τρόπος να αυτοπροσδιοριζόμαστε, τρόπον τινα, μέσα στον αχανή παγκόσμιο πληθυσμό. Το να είμαι Έλληνας μπορεί να μου δώσει ώθηση να μυηθώ στην φιλοσοφία, τη νοοτροπία ή την αξιοπρέπεια και πολιτισμό που μετέδωσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Υπάρχει μια προδιάθεση. Τίποτα παραπάνω όμως! Αυτή είναι μια παγίδα στην οποία πέφτουν πολλοί. Υμνώντας τους προγόνους τους παίρνουν κι οι ίδιοι, χωρίς να έχουν αποδείξει τίποτα, μέρος της δόξας. Θέλουν να πιστεύουν πως, απλά επειδή γεννήθηκαν με κάποια χαρακτηριστικά, είναι αυτόματα άξιοι συνεχιστές της γενιάς τους. Άγγλοι που νιώθουν τζέντλεμεν χωρίς λόγο, Αμερικάνοι που νιώθουν παντοκράτορες όταν επισκέπτονται ξένες χώρες, Γερμανοί που θεωρούν κατώτερους τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Και κυρίως: Έλληνες που θεωρούν τον εαυτό τους εκ γενετής ένα σύγχρονο Λεωνίδα, Σωκράτη, Περικλή και Μέγα Αλέξανδρο.
   Σ' αυτή την κατηγορία Ελλήνων θα ήθελα να αναφερθώ, διότι τη συναντώ καθημερινά. Έχω ένα ερώτημα να θέσω: πιστεύουν στ' αλήθεια πως, μετά από τόσους αιώνες, φέρουν το γνήσιο αίμα των αρχαίων Ελλήνων; Και (ακόμα κι αν αυτό είναι αληθινό) έχει σημασία το ίδιο το αίμα και η καταγωγή; Όταν δεν είναι κανείς πρόθυμος να αγωνιστεί, να γίνει καλύτερος ως άνθρωπος και να ψαχτεί με πάσης φύσεως ζητήματα, νομίζω πως όχι. Δεν έχει καμία σημασία. Κι ακόμα χειρότερα, η καταγωγή από σπουδαίους προγόνους ενέχει τον κίνδυνο να επαναπαυτεί κανείς και να ζει στον κόσμο του, αντί να πασχίζει συνεχώς για την προσωπική του εξέλιξη...
   Η καταγωγή είναι δίκοπο μαχαίρι λοιπόν. Μπορείς να έχεις ινδάλματα και να ελίσσεσαι προς τα πάνω ή μπορείς να ξεπέσεις, ζώντας με μια ιδέα και ένα ψεύτικο γόητρο. Η νοοτροπία αυτού του είδους μου θυμίζει ξεπεσμένους οίκους του Μεσαίωνα και άφραγκους λόρδους και βαρόνους, δήθεν αριστοκράτες, που ζούνε σε παρηκμασμένους πύργους... Μπορεί κανείς να αποφύγει αυτή την παγίδα αν, εγκωμιάζοντας τους προγόνους του ως άξιους, διαχωρίσει τον εαυτό του από αυτούς. Αν καταλάβει τη θέση του και θελήσει να χαράξει το δικό του δρόμο, σταματώντας να ζει στη σκιά των προγενέστερων. Ποιος μου εγγυάται τελικά πως θα γίνω μεγάλος και τρανός απλά επειδή γεννήθηκα Έλληνας;
   Έπειτα, όταν προσδιορίζει κανείς τον εαυτό του ανάλογα με την καταγωγή του, μπαίνει στο ίδιο καλούπι με χιλιάδες ή και εκατομμύρια άλλους ανθρώπους, καλούς και κακούς, άξιους και ανάξιους. Αξίζει τον κόπο; Είναι κάτι αντιπροσωπευτικό; Τι κερδίζω όταν βάζω τον εαυτό μου μέσα σε ένα σύνολο, το οποίο είναι ετερόκλητο και ανομοιογενές; Είτε θα αναδείξω, ακόμα κι έτσι, τις διαφορές μου με αυτό το σύνολο (οπότε μηδενικό το κέρδος) είτε θα γίνω μέρος μιας σύγκρισης ανόμοιων όρων.
   Η συμβουλή μου είναι η εξής: ας μάθουμε τον εαυτό μας χωρίς να προσδιοριζόμαστε από άλλους. Ας μην παίρνουμε τίποτα από τα περασμένα για δεδομένο: πρώτον, επειδή δεν το ξέρουμε αρκετά καλά και δεύτερον, επειδή δεν μας χαρίζει καμία ιδιότητα. Πρέπει πρώτα να κατακτήσουμε οι ίδιοι την πρέπουσα γνώση, αξία και αίγλη και μετά να παρομοιάσουμε τους εαυτούς μας με τους προγόνους...
   Το δώρο που μπορεί να δώσει η καλή καταγωγή πάντως είναι βάσεις. Η προδιάθεση, όπως ανέφερα πριν, του να γίνουμε καλύτεροι, να πάρουμε κάποια καλά στοιχεία και να τα εξελίξουμε. Να έχουμε αξίες και ιδανικά, χωρίς να σταματήσουμε την αναζήτηση και την τάση για άνοδο. Ακόμα κι αν πάλεψαν κάποιοι κάποτε γι' αυτά, υπάρχει ανάγκη να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε για να τα διατηρήσουμε: αλλιώς οι παλιοί αγώνες είναι μάταιοι και συνεπώς η καταγωγή μας μια ματαιότητα.
   Θα παραθέσω τέλος τις ρήσεις δυο παλαιών ανδρών, σχετικές με το θέμα. Ο Σενέκας είχε αναφέρει: "όποιος καυχιέται για την καταγωγή του επαινεί κάτι, το οποίο ανήκει σε άλλον". Όποιος συνειδητοποιήσει πως όσα έκαναν οι πρόγονοί του είναι τόσο ξένα σ' αυτόν, όσο και τα έργα των μη προγόνων του, θα καταλάβει κάποια ψέμματα για το ζήτημα της καταγωγής. Υπάρχει η επιλογή να γίνουμε καλύτεροι από τους παλαιότερους, όπως και ο κίνδυνος να γίνουμε χειρότεροι. Λέει ο Οράτιος Μαν: "Μου φαίνεται ότι μεγαλύτερη τιμή προς τους προγόνους μας είναι να τους εγκωμιάζουμε λιγότερο μέσα από λόγια και να τους μοιάζουμε περισσότερο μέσα από έργα". Και ο νοών νοείτω...             

Χάριν Δημοκρατίας

   Δημοκρατία. Ένα πολίτευμα. Ένας θεσμός. Μα, πάνω απ' όλα, ένας τρόπος ζωής. Καθιερωμένη εδώ και χιλιάδες χρόνια, επανεγκαθιδρύθηκε στην Ελλάδα σχεδόν 2 αιώνες πριν. Αφού όμως έγιναν αρκετές απόπειρες στα νεότερα χρόνια για την κατάλυσή της, στέκει ακόμα: στέκει ως ένα αγαθό ανεκτίμητης αξίας. Αυτό το αγαθό πολλοί το θεωρούν δεδομένο και βαρυγκομούν... Μα πόσο έξω πέφτουν! Είναι κάτι που κατακτήθηκε μετά από πολλούς και καθόλου αναίμακτους αγώνες.
   Τι είναι όμως η δημοκρατία; Είναι η μορφή πολιτεύματος που ο λαός έχει στα χέρια του την εξουσία, άμεσα ή έμμεσα. Έχει δικαίωμα ψήφου, ελευθερία λόγου, ελευθερία κινήσεων και έκφρασης με κάθε μέσο. Είναι τόσο αυτονόητα όλα αυτά; Θα έλεγα όχι. Το δικαίωμα στην ψήφο, το δικαίωμα δηλαδή να επιλέγεις ποιος θα κυβερνήσει και θα πάρει τα ηνία του κράτους, δίνει μεγάλη βαρύτητα (και μεγάλη δύναμη φυσικά) στο χέρι του ψηφοφόρου. Εξάλλου με τόσα που γίνονται για να κερδηθεί μια ψήφος μπορούμε να κατανοήσουμε το πόση ισχύ φέρει το χέρι μας όταν πηγαίνει προς την κάλπη. Ίσως να μην είναι η ιδανική μορφή της άσκησης του δικαιώματος που έχει ο λαός στην εξουσία αλλά σίγουρα είναι κάτι. Μπορεί κανείς να φανταστεί πώς είναι να τον εξουσιάζουν άνθρωποι, τους οποίους μήτε επέλεξε μήτε έχει οποιαδήποτε επιλογή να διώξει; Οι γυναίκες για παράδειγμα απέκτησαν δικαίωμα ψήφου μετά από αγώνα. Πριν από αυτό απλά έσκυβαν το κεφάλι στις αποφάσεις όποιου ψηφιζόταν από τον ανδρικό πληθυσμό...
   Η ελευθερία του λόγου. Η βασικότερη, κατά τη γνώμη μου, μορφή ελευθερίας. Η κριτική που θα ακολουθήσει τον, σωστό ή λανθασμένο, λόγο δεν έχει τόση σημασία. "Πάταξον μεν, άκουσον δε" είπε ο Θεμιστοκλής. "Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες" είπε ο Βολταίρος. Πόσο εξωπραγματικά φαίνονται στα κακομαθημένα τέκνα της σύγχρονης εποχής ο προπηλακισμός, η εξορία και τα βασανιστήρια εξαιτίας ενός λόγου που ειπώθηκε; Κι όμως, δεν πέρασε πολύς καιρός από τότε που οι άνθρωποι κλείνονταν στο καβούκι τους και κρατούσαν την άποψή τους τόσο κρυφή, ώστε την ξεχνούσαν κι οι ίδιοι! Ο λόγος που αυτό το δικαίωμα έχει χάσει κάπως την αίγλη του είναι επειδή οι αγνώμονες άνθρωποι πέρασαν τα όρια κι έφτασαν στην ασυδοσία. Αντί να λένε όσα πρέπει, λένε όσα τους έρχονται στο μυαλό: αυτό αηδιάζει τους σκεπτικιστές και τους δημιουργεί αμφιβολίες για το κατά πόσο πρέπει να επιτρέπονται τα πάντα στο λόγο.
   Η ελευθερία κινήσεων και έκφρασης. Ακόμα κι αν είναι λάθος σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμα κι αν κάποτε είναι κατακριτέο ηθικά και κοινωνικά, ο καθένας μπορεί κατά βούληση να πάει όπου θέλει κι όποτε θέλει. Δεν υπάρχει απαγόρευση κυκλοφορίας. Υπάρχει δικαίωμα στην απεργία, στη διαδήλωση και σε κάθε είδους συγκέντρωση. Κάτι που φυσικά δεν υπήρχε πάντα. Πόσο άσχημη είναι η ζωή μέσα σε κλουβί; Ή πόσο άθλιο το να παρακολουθούν κάθε σου βήμα, με σκοπό να σε πιάσουν αν παρεκτραπείς;
   Έπειτα, η ελευθερία στην έκφραση. Είναι παρεμφερές ζήτημα με την ελευθερία του λόγου αλλά με περισσότερες προεκτάσεις. Αναφέρομαι κυρίως στην τέχνη, όπου ο καθένας μπορεί να εκφραστεί με όποιον τρόπο θέλει: ένας πίνακας ζωγραφικής μπορεί να αναπαριστά μια σφαγή, ένα ποίημα μπορεί να μιλά για ακολασίες, ένα τραγούδι για παράνομη ζωή. Όπως και να 'χει, υπάρχει ελευθερία στην τέχνη. Υπήρχε πάντα; Όχι. Η λογοκρισία κάποτε υπήρχε πίσω από κάθε λέξη, κάθε πινελιά. Υπήρχαν εξουσιοδοτημένοι υπάλληλοι που κατέστρεφαν ό,τι δεν ήταν αρεστό...
   Μετά την ανάλυση κάποιων σημαντικών χαρακτηριστικών της δημοκρατίας μπορεί ο καθένας να βγάλει τα συμπεράσματά του. Έχουμε μάθει να ζούμε με ελευθερίες. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε λειτουργούμε ελεύθερα χωρίς να το σκεφτόμαστε πόση αξία έχει η ελευθερία μας. Νομίζουμε πως κανείς και τίποτε δεν μπορεί να μας αφαιρέσει αυτές τις ανέσεις. Για ποιο λόγο όμως είμαστε τόσο αχάριστοι;
   Είναι θέμα παιδείας. Τα πάντα είναι θέμα παιδείας. Όταν κάποιος δεν έχει διαβάσει Ιστορία, πώς να ξέρει ότι επί χιλιετίες άνθρωποι θανατώνονταν επειδή ζητούσαν τα αυτονόητα; Πώς να ξέρει ότι στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη ο πληθυσμός των δούλων ήταν αμέτρητος; Τι σημαίνει γι' αυτόν η καταναγκαστική εργασία, αμισθί και με το μαστίγιο, για τους σκλάβους, καθώς και η πεποίθηση πως οι δούλοι είναι κατώτερο είδος; Τι σημαίνει γι' αυτόν η Ιερά Εξέταση;
   "Η παιδεία είναι δεύτερος ήλιος για τους ανθρώπους" σύμφωνα με τον Πλάτωνα. ΄Όταν κάποιος έχει την ανάλογη παιδεία μπορεί μάλλον να καταλάβει τι είναι αναφαίρετο και τι κρεμάμενο επί ξύλου. Τι είναι βασικό και τι υπερβολικό. Μπορεί να νιώσει το πόσο εύθραυστες είναι οι ανέσεις στον τρόπο ζωής του, εφόσον υπάρχουν κάποιοι που σκοπεύουν να τις τσακίσουν. Κι αν στη σύγχρονη εποχή υπάρχει έλλειψη δημοκρατίας σύμφωνα με κάποιους, είναι επειδή δεν παλεύουν καθημερινά για το αγαθό αυτό. Δεν μπορείς όμως να παλέψεις για κάτι που δεν εκτιμάς, για κάτι που δεν κοίταξες ποτέ με σοβαρότητα και για κάτι που επιτρέπεις να σου κλέβουν καθημερινά με κάθε λογής τεχνάσματα. Ο πολίτης που δε σκέφτεται, δε νοιάζεται και μένει αδρανής και άβουλος σε κάθε θηριωδία είναι απειλή για καθετί όμορφο στον κόσμο μας. "Πολιτεία η οποία δεν έχει βάση την παιδεία, είναι οικοδομή πάνω στην άμμο", είχε πει ο Αδαμάντιος Κοραής. Κάτι ήξερε.