Ημέραι

Αρθρογραφεί ο Κ. Παπαδάκης

Πόσα γνωρίζετε για τις ημέρες τις εβδομάδας;

   Στο αρθράκι αυτό θα αναλύσω λίγο από πού προέρχονται τα ονόματα των ημερών, σε διάφορες γλώσσες, τις κοινές ονομασίες και τις διαφορές τους. Είμαι σίγουρος ότι θα εκπλαγείτε με μερικές.

   Ξεκινάω με τα γνωστά μας αγγλικά:

   Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday, Friday, Saturday, Sunday. Φαντάζομαι ότι είναι γνωστά σε όλους μας. Άλλωστε, τραγούδια όπως το “6 Days”και το “Friday, I’m in Love” των The Cure κάνουν αρκετά συχνά την εμφάνισή τους τελευταία, φροντίζοντας να μας τα υπενθυμίζουν. Ξέραμε όμως τι σημαίνουν; Για πάμε.

Τα εύκολα είναι τα Sunday και Monday, μέρα του Ήλιου και του Φεγγαριού αντίστοιχα. Γενικά, ο κανόνας είναι ότι οι προ-χριστιανικοί πολιτισμοί έχουν μια τάση να λατρεύουν τα στοιχεία της φύσης. Αυτό είναι κοινό γνώρισμα όχι μόνο στην αρχαία ελληνική, αλλά και στις βόρειες, τις κελτικές, την αιγυπτιακή, τις νοτιοαμερικανικές και λίγο πολύ σε όλες τις παλαιές θρησκείες.

   Τώρα, με τις υπόλοιπες μέρες τα πράγματα γίνονται ενδιαφέροντα. Tuesday είναι η μέρα αφιερωμένη στον σκανδιναβό θεό του πολέμου Tyr (Tiw ή Tue στις αγγλο-σαξονικές διαλέκτους), η Τετάρτη (Wednesday) είναι αφιερωμένη στον πατέρα των σκανδιναβών θεών Όντιν (ή Wotan ή Woden, ανάλογα τη διάλεκτο), η Πέμπτη μας (Thursday) είναι η ημέρα του θεού Θορ (Thor’s day, ίδιο κι απαράλλαχτο, δε βρίσκετε;), ενώ η Παρασκευή λέγεται Friday, προς τιμήν του θεού της γονιμότητας Φρέυ ή Φρέυρ (Frei/Freyr). Κατά μια άλλη άποψη, φέρει το όνομά της προς τιμήν της θεάς της ομορφιάς Φρίγκα ή Freyja, αλλά για φωνητικούς λόγους αυτή δε με βρίσκει σύμφωνο. Μία είναι πάντως η αλήθεια: οι Άγγλο-σάξωνες φίλοι μας δύσκολα θα μπορέσουν να βγάλουν από μέσα τους εντελώς τα Σκανδιναβικά τους γονίδια. Και πώς θα μπορούσαν άλλωστε όταν η γλώσσα τους είναι διάσπαρτη με σκανδιναβικές λέξεις γενικώς (egg, steak, beef, pork κλπ.); Από δω και μπρος λοιπόν, όταν θα λέτε τα ονόματα των ημερών στα αγγλικά, θυμηθείτε κι εσείς να νιώθετε λίγο… Βίκινγκς!

Εξαίρεση αποτελεί η ημέρα Saturday, που είναι αφιερωμένη στον δικό μας Κρόνο (Saturn στα λατινικά).

   Πάμε και στα Γερμανικά. Οι Γερμανοί, ως συγγενείς με τους Άγγλους στη γλώσσα, έχουν αρκετά κοινά στις ονομασίες των ημερών. Sonntag και Montag είναι ομοίως οι ημέρες του Ήλιου και του Φεγγαριού, όπως οι Sunday και Monday. Την Παρασκευή την έχουν ονομάσει Freitag, όχι γιατί είναι «ελεύθερη ημέρα» (Frei = ελεύθερος εις την γερμανικήν), αλλά προς τιμήν του ιδίου θεού ή θεάς που αναφέραμε παραπάνω. Από εκεί και πέρα διαφοροποιούνται.

   Την Τρίτη την αποκαλούν Dienstag, που κυριολεκτικά σημαίνει «ημέρα της δουλειάς» και είναι απίθανο να σχετίζεται το Dienst με τον Tyr όπως η αντίστοιχη ονομασία στα αγγλικά, ενώ για την Τετάρτη έχουν υιοθετήσει το πολύ πρακτικό “Mittwoch” (=midweek/μέση της εβδομάδας).

   Τώρα, το πραγματικά ενδιαφέρον είναι ότι μπορεί να μην ονομάζουν την Πέμπτη Torstag, αλλά Donnerstag, που κυριολεκτικά σημαίνει «ημέρα του κεραυνού». Ας μην ξεχνάμε ότι ο Thor ήταν ο θεός του κεραυνού, στην γερμανο-σκανδιναβική μυθολογία. Αυτό αφενός σημαίνει ότι δεν ήταν τυχαία η επιλογή της ονομασίας, αλλά, εμμέσως, την αφιερώνουν στον ίδιο θεό. Σημαίνει όμως και κάτι άλλο, αφετέρου. Μήπως, τελικά, είναι η ίδια η λέξη “Donner” (=κεραυνός) που συνδέεται με το “Thor”; Οι φθόγγοι Θ,Δ,T και D εναλλάσσονται μεταξύ τους αρκετά συχνά στις γερμανο-σκανδιναβικές γλώσσες. Το ίδιο το “Donner” γίνεται “thunder” στα αγγλικά. Μήπως τελικά, όταν λέτε το “thunder” κοπανώντας τα κεφάλια σας και ακούγοντας AC/DC, γίνεστε πάλι λίγο Vikings χωρίς να το ξέρετε;

   Μας μένει το Saturday, που εδώ γίνεται Samstag, η ρίζα του οποίου συνδέεται, μέσω των λατινικών, με το γνωστό μας Σάββατο. Ο όρος είναι εβραϊκής προέλευσης. Έχε γεια, φίλε Κρόνε/Saturn λοιπόν…

   Επόμενός μας σταθμός τα ιαπωνικά. Αν σας ξενίζει κάπως το ότι τα τοποθετώ σε αυτό το σημείο της ανάλυσης, εξηγούμαι. Ο λόγος είναι ότι παρουσιάζουν την εκπληκτική ομοιότητα στη σημασία των ημερών της Κυριακής και της Δευτέρας. Πράγματι, η λέξη 日曜日[i] (Nichiyoobi) αποδίδεται ως «ημέρα του Ήλιου» και η 月曜日Getsuyoobi ως «ημέρα του Φεγγαριού», ακριβώς όπως και στα αγγλικά και τα γερμανικά. Όταν μάθαινα τις ημέρες στη γλώσσα αυτή, το γεγονός αυτό μου είχε κινήσει αρκετά την περιέργεια. Εν τέλει, μάλλον πρόκειται για συμμόρφωση με την προσέγγιση της Δύσης, από την οποία υιοθέτησαν και το σύστημα των 7 ημερών.

Κατά τα άλλα, τα ονόματα των υπολοίπων ημερών στην όμορφη αυτή γλώσσα μονοπωλούν τα στοιχεία της φύσης. 火曜日(kayoobi/ημέρα της φωτιάς) είναι η Τρίτη, 水曜日(suiyoobi/ημέρα του νερού) η Τετάρτη, 木曜日(mokuyoobi/ημέρα του ξύλου) είναι η Πέμπτη, 金曜日(kinyoobi/ημέρα του χρυσού) η Παρασκευή και 土曜日(doyoobi/ημέρα της γης) το Σάββατο.

Όσο για εμάς τους Έλληνες, έχουμε υιοθετήσει στη γλώσσα μας την εξής, πολύ απλοϊκή προσέγγιση: μετά την «ημέρα του Κυρίου» (Κυριακή), ονομάζουμε τις ημέρες μας, απλά και λαϊκά, με τα τακτικά τους αριθμητικά: Δευτέρα (δεύτερη, απλώς πιο… λόγια), Τρίτη, Τετάρτη (τέταρτη), Πέμπτη.

Εξαιρέσεις αποτελούν η Παρασκευή (τι να παρασκευάζουμε άραγε;) και το Σάββατο. Το τελευταίο, όσο και να ψάξετε, δεν αναλύεται ετυμολογικά, τουλάχιστον στα ελληνικά. Ο λόγος είναι ότι προέρχεται κατευθείαν από τα εβραϊκά, κάτι που με κάνει να βγάζω σπυράκια στη γλώσσα κάθε φορά που το προφέρω. Σοβαρά τώρα, σε μια τόσο πλούσια και πλήρη γλώσσα όπως τα ελληνικά, ήταν ανάγκη να υιοθετήσουμε αυτή την εβραϊκή ονομασία, που δεν είναι καν θηλυκού γένους; Μάλλον αγαπάμε πολύ τους Εβραίους και τη γλώσσα τους τελικά. Αλλά, θα μου πεις, εδώ βαφτίζουμε τα παιδιά μας Μιχαήλ, Γαβριήλ, Δανιήλ, και μόνο Ισραήλ που δεν τα έχουμε ονοματίσει… Δεν πειράζει, θα γίνει κι αυτό.

   Για λόγους πληρότητας της ανάλυσης, διευκρινίζω ότι ο όρος «Σάββατο» μεταφράζεται από τα εβραϊκά ως «ημέρα ανάπαυσης». Στην κουλτούρα τους, αυτό έχει νόημα, καθώς το Σάββατο είναι η ιερή ημέρα της εβραϊκής θρησκείας, όπως για εμάς η Κυριακή και για τους Μουσουλμάνους η Παρασκευή, για αυτό και οι Εβραίοι έχουν την αργία τους το Σάββατο. Σε εμάς πάλι, όχι, κανένα νόημα. Την δε Παρασκευή την ονομάζουμε έτσι διότι τότε (οι Εβραίοι, πάλι, μην ξεχνιόμαστε) παρασκευάζουν αυτά που πρόκειται να καταναλώσουν ή να χρησιμοποιήσουν το Σάββατο (η πληροφορία από Βικιπαίδεια).

   Τι γίνεται τώρα με τις λατινογενείς γλώσσες;

   Οι ίδιοι οι Λατίνοι δεν χρησιμοποιούσαν το εβδομαδιαίο σύστημα, οπότε είναι πρακτικά αδύνατον να μελετήσουμε πώς θα ονόμαζαν τις ημέρες. Θα χρησιμοποιήσω λοιπόν, για τις ανάγκες της ανάλυσης, την ισπανική και την γαλλική γλώσσα, οι οποίες θεωρούνται λατινογενείς και παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες μεταξύ τους. Έχουμε και λέμε:

   Δευτέρα: lundi/lunes, σε γαλλικά και ισπανικά αντίστοιχα. Η προέλευση είναι το “luna” ή σελήνη, στην αρχαία ελληνική. Τώρα, το αν και κατά πόσο συνδέεται ετυμολογικά ή se-lene μας με την luna των Λατίνων, αυτό δεν μπορώ να το απαντήσω με σιγουριά. Το σίγουρο είναι ότι, και σε αυτές τις γλώσσες, η Δευτέρα αφιερώνεται στο φεγγάρι.

   Τρίτη: mardi/martes (γαλλ./ισπαν. αντίστοιχα). Η ημέρα φέρει το όνομά της προς τιμήν του θεού του πολεμου Άρη (λατινικά: Mars).

Τετάρτη: mercredi/miércoles (γαλλ./ισπαν. αντίστοιχα). Από τον θεό Ερμή (λατ: Mercurius).

   Πέμπτη: jeudi/jueves (γαλλ./ισπαν. αντίστοιχα). Προς τιμήν του Δία (λατ: Jupiter, Iovem)

   Παρασκευή: vandredi/viernes (γαλλ./ισπαν. αντίστοιχα). Από την θεά Αφροδίτη (Venus)

   Σάββατο: samedi/sábado (γαλλ./ισπαν. αντίστοιχα). Αυτό προέρχεται πάλι από το εβραϊκό Σάββατο ( Shabbat /שַׁבָּת), στην περίπτωση των ισπανικών απευθείας, στα δε γαλλικά διαμέσου του ύστερου λατινικού sambatum.

   Κυριακή: dimanche/domingo (γαλλ./ισπαν. αντίστοιχα). Όπως και στη γλώσσα μας, η ημέρα αυτή αφιερώνεται στον Κύριο (Dominus).

   Τι συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε από όλα αυτά; Βασικά, ότι οι Ρωμαίοι και, εν συνεχεία, οι λαοί που βάσισαν τη γλώσσα τους στα λατινικά, διατήρησαν, μέσω των ονομάτων των ημερών, κάποια ψήγματα αρχαίας ελληνορωμαϊκής μυθολογίας. Σε αντίθεση με τους Βυζαντινούς και τους μετέπειτα κατοίκους της Ανατολικής Ευρώπης, που, μαζί με την υιοθέτηση της χριστιανικής θρησκείας, αποκήρυξαν πλήρως αυτούς που όλος ο κόσμος σήμερα γνωρίζει ως “Greek gods” και προτίμησαν να συμπληρώσουν τη γλώσσα τους με εβραϊκούς όρους. Αυτό που συνηθίζω, λοιπόν, να λέω, είναι ότι, με την πτώση της Ρώμης και συνάμα της κλασσικής αρχαιότητας, με την μετάβαση στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τον Μεσαίωνα, μπορεί η ελληνική γλώσσα να διατηρήθηκε ως επίσημη στα ανατολικά, αλλά οι ίδιοι οι κάτοικοι του ελλαδικού χώρου καταλήξαμε περισσότερο ανατολίτες από ό,τι Έλληνες…

   Για την Ιστορία και μόνο, θα σας παρουσιάσω και τα ονόματα των ημερών στην τουρκική γλώσσα, τα οποία τυχαίνει να γνωρίζω.

   Η Τουρκική είναι, αναμφίβολα, μία πτωχότατη γλώσσα, το λεξιλόγιο της οποίας περιορίζεται να καλύπτει πολύ απλά σημαινόμενα αντικείμενα, όπως «νερό», «φωτιά», «άλογο» κλπ. Από εκεί και πέρα, για να ονοματίσει κάθε έννοια και καθετί λίγο πιο σύνθετο, έχει υιοθετήσει δανεικούς όρους από την αραβική γλώσσα, την περσική, την ελληνική, την αγγλική και τη γαλλική. Αυτό ακριβώς θα διαπιστώσουμε ευθύς αμέσως:

   Κυριακή: Pazar, Δευτέρα: Pazartesi, Τρίτη: Salı, Τετάρτη: Çarşamba, Πέμπτη: Perşembe, Παρασκευή: Cuma, Σάββατο: Cumartesi.

   Σε όλους τους παραπάνω όρους, το μόνο τουρκικό στοιχείο είναι η κατάληξη -(e)rtesi, που σημαίνει «μετά από [κάτι]». Δηλαδή, η Δευτέρα λέγεται Pazartesi, διότι βρίσκεται μετά από την Κυριακή, η οποία λέγεται Pazar, από την παλαιά περσική λέξη που σημαίνει «αγορά». Το δε Σάββατο λέγεται Cumartesi (προφέρεται τζουμάρτεσι), διότι βρίσκεται μετά από την Παρασκευή (Cuma/τζουμά). Τζουμά είναι στα αραβικά η ανάπαυση. Ας μη λησμονούμε, όπως θίξαμε και παραπάνω, ότι η Παρασκευή είναι η ιερή ημέρα και αργία για τους Μουσουλμάνους, όπως για τους Εβραίους το Σάββατο και για τους Χριστιανούς η Κυριακή.

   Κατά τα άλλα, το Salı προέρχεται από τα αραβικά και σημαίνει ακριβώς «Τρίτη», ενώ τα Çarşamba (Τσαρσαμπά) και Perşembe (Περσεμπέ) προέρχονται από τα παλαιά περσικά και σημαίνουν «τέταρτη» και «πέμπτη» αντίστοιχα.

   Όσο για το σύστημα αυτό καθεαυτό της εβδομάδας των επτά ημερών, αυτό υιοθετήθηκε επίσης κατά τους χριστιανικούς χρόνους, πιθανότατα από τους εβραίους. Παλαιότεροι πολιτισμοί όπως οι Έλληνες προτιμούσαν την μέτρηση του χρόνου με το σεληνιακό σύστημα των 29 ημερών, ανάλογα με την φάση πληρότητας της σελήνης. Ας σημειωθεί ότι την ίδια την «εβδομάδα» την λέμε έτσι ακριβώς επειδή χωρίζεται σε επτά ημέρες, με την ίδια λογική που οι Λατίνοι την έλεγαν “septimana”(septem=7), οι ισπανόφωνοι την λένε “semana” και οι γαλλόφωνοι “semaine”.

   Για να συνοψίσουμε, θα κλείσω με έναν πίνακα όπου απαριθμώ τα ονόματα των επτά ημερών της εβδομάδας σε όλες τις γλώσσες που αναφέραμε, κατηγοριοποιώντας τα ανάλογα με την προέλευσή τους.

Γλώσσα	Ονόματα ημερών
Ελληνικά	Κυριακή	Δευτέρα	Τρίτη	Τετάρτη	Πέμπτη	Παρασκευή	Σάββατο
Αγγλικά	Sunday	Monday	Tuesday	Wednesday	Thursday	Friday	Saturday
Γερμανικά	Sonntag	Montag	Dienstag	Mittwoch	Donnerstag	Freitag	Samstag
Γαλλικά	dimanche	lundi	mardi	mercredi	jeudi	vendredi	samedi
Ισπανικά	domingo	lunes	martes	miércoles	jueves	viernes	sábado
Ιαπωνικά	日曜日/ nichiyoobi	月曜日 getsuyoobi	火曜日 kayoobi	水曜日 suiyoobi	木曜日 mokuyoobi	金曜日 kinyoobi	土曜日 doyoobi
Τουρκικά	Pazar	Pazartesi	Salı	Çarşamba	Perşembe	Cuma	Cumartesi

Όπου έχουμε, ανάλογα το χρώμα: τακτικά αριθμητικά, στοιχεία της φύσης, σκανδιναβική μυθολογία, ελληνορωμαϊκή μυθολογία, χριστιανική προέλευση, εβραϊκή προέλευση, μουσουλμανική προέλευση, άλλο.

---

[i] Παρατηρείτε ότι το ιδεόγραμμα 日εμφανίζεται δύο φορές στην ονομασία της Κυριακής (日曜日/Nichiyoobi). Αυτό συμβαίνει επειδή το συγκεκριμένο ιδεόγραμμα έχει τόσο την έννοια του «Ήλιου» (Nichi) όσο και της «ημέρας» (hi, ή bi εν προκειμένω). Ως εκ τούτου, τοποθετείται στο τέλος της ονομασίας όλων των ημερών της εβδομάδας με την έννοια της «ημέρας» και προφερόμενο ως [-bi], αλλά και στην αρχή της ονομασίας της Κυριακής, με την έννοια του «‘Ηλιου» και προφερόμενο ως [Nichi].