Ζούμε σε έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει. Παγκοσμίως αλλά και σε κλίμακα μικρότερη, όπως αυτή της χώρας ή της κοινωνίας. Η ελληνική πραγματικότητα, λόγου χάρη, έχει αλλάξει πάρα πολλές φορές (θεωρώ λόγω της επιρροής της από εξωτερικούς παράγοντες, όπως ξένες νοοτροπίες). Θα έλεγα πως απέχουμε έτη φωτός από την λεγόμενη "αρχαία ελληνική" νοοτροπία και κάποια χιλιόμετρα από τις προηγούμενες δεκαετίες. Θα ήθελα να επεκταθώ περαιτέρω σε αυτές τις σταδιακές αλλαγές.
Δεν ξέρουμε τα πάντα για το μακρινό παρελθόν μας. Απ' όσα έχουν αντλήσει γλωσσολόγοι και αρχαιογνώστες επιστήμονες, τα πρώτα "ελληνικά βήματα" στη χερσόνησο είχαν γίνει χιλιετίες πριν, ερχόμενες να κατακτήσουν τον προελληνικό λαό των Πελασγών. Από αυτούς έχουμε κρατήσει στοιχεία, εθιμικά και γλωσσικά (λέξεις προελληνικές, όπως λαβύρινθος, άνθος κ.ά.). Αυτή είναι η πρώτη γνωστή αλλαγή στην ελληνική πραγματικότητα, μια αλλαγή που έγινε με το που πάτησαν οι "Έλληνες" το πόδι τους στο γνωστό μέχρι σήμερα ελληνικό χώρο.
Το δεύτερο στάδιο είναι οι πολιτισμοί των Μινωιτών και Κυκλαδιτών, που χρονολογούνται πίσω από την 2η χιλιετία π.Χ. Παρουσίασαν μεγάλη οικονομική και πολιτισμική άνθηση, σπαράγματα των οποίων σώζονται μέχρι και σήμερα. Παρόλα αυτά, η διάλυση αυτών των πολιτισμών έρχεται, κατά πολλούς, από εξωτερική κατάκτηση, αυτή των Αχαιών, λαού που ήρθε από τη θάλασσα και κατέκτησε σχεδόν εξ ολοκλήρου τον ελλαδικό χώρο. Από τότε, το όνομα "Αχαιοί" (και ο μυκηναϊκός πολιτισμός) προσδίδεται στους προγόνους όλων ημών που θέλουμε να λεγόμαστε Νεοέλληνες. Μαζί με αυτούς, σε αδιευκρίνιστο χρόνο γίνεται και η "Κάθοδος των Δωριέων", οι οποίοι λέγεται πως, κατεβαίνοντας τα Βαλκάνια, κατέκτησαν τον ελλαδικό χώρο και έφεραν τις δικές τους παραδόσεις. Η ιστορία αυτών των πολιτισμών γίνεται γνωστή από τα Ομηρικά Έπη, τα πρώτα γραπτά στοιχεία της ελληνικής ιστορίας. Ήδη από τότε υπήρξαν πολλές αλλαγές στη νοοτροπία των γηγενών και πιθανώς εγκαθιδρύθηκαν έννοιες όπως "κλέος" και "φιλοξενία".
Τα δύο ακόμα "ελληνικά φύλα", οι Ίωνες και οι Αιολείς, πιθανότατα λιγότερο πολεμικά από τα άλλα δύο, εξαπλώθηκαν κι αυτά και έφεραν τις δικές τους αλλαγές στην ελληνική παράδοση και μεγάλη ανάπτυξη στον πολιτισμό. Με λίγα λόγια, από 4 ρεύματα αποικισμών προέρχεται η αρχαία Ελλάδα, στο βαθμό που γνωρίζουμε γι' αυτήν.
Μέχρι και τα χρόνια της κυριαρχίας των Μακεδόνων, που κατέκτησαν κι αυτοί με τη σειρά τους τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο προς το Νότο, η κατάσταση και η ελληνική πραγματικότητα παρέμειναν στα χέρια των 4 προαναφερθέντων φύλων, με επιρροή του φοινικικού πολιτισμού (που μας προσέφερε το αλφάβητο που χρησιμοποιούμε μέχρι και σήμερα) και του μηδικού/περσικού, το οποίο με τις κατακτήσεις του στην Ελλάδα έφερε ανατολικά στοιχεία.
Η επόμενη επιρροή στον ελλαδικό χώρο έγινε από τους Ρωμαίους, οι οποίοι κατέκτησαν ολοκληρωτικά την Ελλάδα τον 2ο αιώνα π.Χ. και ήταν η πρώτη "δυτική επιρροή". Πολιτιστικά στοιχεία τους διατηρήθηκαν για αιώνες και για πρώτη φορά υπήρξε η έννοια της επαρχίας, γεωγραφικό διαμέρισμα δηλαδή που διοικούνταν από τον έπαρχο.
Η δεύτερη φορά που Ρωμαίοι έφεραν την αλλαγή στο ελληνικό προσκήνιο ήταν εκείνη που ο Κωνσταντίνος ο Μέγας μετέφερε την πρωτεύουσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη τον 4ο μ.Χ. αιώνα και η Ελλάδα μπήκε στους "βυζαντινούς ρυθμούς". Από τότε η έννοια "Ρωμαίος πολίτης", μετονομάστηκε σε "Ρωμιός" και έγινε κτήμα του κάθε Έλληνα. Ο βυζαντινός πολιτισμός κρατήθηκε ως ο πρωτεύων για αιώνες, μέχρι και τον 15ο αιώνα, με πολλούς δευτερεύοντες να έρχονται στο προσκήνιο.
Λαοί που πάτησαν το πόδι τους στα Βαλκάνια, όπως Σλάβοι, Βούλγαροι, Άβαροι και Ούννοι έφεραν ένα μικρό μόνο στίγμα στα ελληνικά πράγματα και έδρασαν υπό τη σκιά της μεγάλης τότε βυζαντινής πρωτοκαθεδρίας. Η μεγάλη αλλαγή έγινε με τις Σταυροφορίες και κυρίως από την 4η, όπου το 1204 κατέλυσε για πρώτη φορά την βυζαντινή αυτοκρατορία. Ήταν μια ακόμα εισβολή των Δυτικών στα ελληνικά πράγματα, η οποία επίσημα κράτησε μέχρι το 1261, όπου η βυζαντινή κυριαρχία ανασυστάθηκε. Η επιρροή των Σταυροφόρων πάντως κρατάει μέχρι και σήμερα σε ελληνικά νησιά όπως η Ρόδος.
Οι δύο κατακτήσεις, τέλος, με τη μεγαλύτερη επιρροή στα βυζαντινά πράγματα ήταν οι εξής: η ενετική κατοχή των Επτανήσων, αρχομένη τον 14ο αιώνα μ.Χ., η οποία έφερε μια διαφορετική πολιτισμική πραγματικότητα σε αυτά, που διαρκεί μέχρι και σήμερα, όπως διαπιστώνεται σε γλωσσικά και εθιμικά στοιχεία. Μετά, αυτή των Οθωμανών Τούρκων, οι οποίοι κατέλυσαν ολοκληρωτικά τη βυζαντινή αυτοκρατορία με αποκορύφωμα την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Από τότε και για περίπου 4 αιώνες, ολόκληρος ο ελληνικός πολιτισμός ζυμώθηκε με ανατολικά στοιχεία από τους κατακτητές, αν και ουδέποτε χάθηκε η ελληνική ταυτότητα.
Στα τέλη του 18ου και αρχές 19ου αιώνα, η παγκόσμια Ιστορία υποδέχτηκε μεγάλες επαναστάσεις, οι οποίες ανέτρεψαν τα μέχρι τότε δεδομένα. Πρώτη η αμερικανική (1775-1783), δεύτερη η γαλλική (1789) και το 1821 η ελληνική έγιναν αιτίες για μεγάλες αλλαγές. Η ελληνική επανάσταση κράτησε επίσημα μέχρι και το 1827, όπου ο Ιωάννης Καποδίστριας, υπό την αιγίδα των τριών μεγάλων δυνάμεων, Αγγλία-Γαλλία-Ρωσία, ανέλαβε κυβερνήτης της νεοσύστατης Ελλάδας. Από τότε όμως η Ελλάδα ανακατέλαβε εδάφη της σε αρκετές περιστάσεις, όπως το 1864 τα Επτάνησα, το 1881 τη Θεσσαλία και μέρος της Ηπείρου και, μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, το μεγαλύτερο κομμάτι της Μακεδονίας. Η Θράκη ανακτήθηκε το 1920, ενώ τα Δωδεκάνησα και η Κρήτη ανακτήθηκαν μόλις το 1947, με το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Επιπλέον, ως οι σημαντικότερες επιρροές στον ελλαδικό χώρο τον 20ό αιώνα θεωρούνται αυτές των δυνάμεων του Άξονα και συγκεκριμένα των Ιταλών, Γερμανών και Βουλγάρων κατά την κατοχή επί Β' Παγκοσμίου.
Φτάνοντας στο σήμερα, βλέπω την ξεκάθαρη επιρροή του δυτικού πολιτισμού στην Ελλάδα με την έλευση της παγκοσμιοποίησης. "Αμερικανοποιούμαστε" (παγκοσμίως αλλά και σε επίπεδο χωρών) με την κάθε μέρα που περνάει. Το πώς, πόσο και γιατί είναι αδιευκρίνιστα, κατά την άποψή μου, θέματα.
Το ερώτημά μου, μετά από αυτή την περιληπτική αναδρομή στην ιστορία του ελλαδικού χώρου είναι το εξής: τι θα πει Έλληνας; Ποιο χρονικό σημείο είναι αυτό που μας έφερε την ταυτότητα που κρατάμε μέχρι σήμερα και πότε αυτή παρέμεινε στατική; Ποιες επιρροές "έφεραν" αυτή την ταυτότητα και ποιες πήγαν να την "αλλοιώσουν";
Συμπέρασμά μου είναι το εξής: Εφόσον ένας πολιτισμός δεν είναι παγωμένος στο χρόνο, εξελίσσεται με την κάθε στιγμή που περνάει. Τίποτα δε μένει στατικό και τίποτα δεν είναι αδιαπέραστο. Ειδικά ένας πολιτισμός όπως ο ελληνικός, με τις πολυάριθμες επιρροές του από ξένες κατακτήσεις, έχει αλλάξει, θέλοντας και μη, πολλά πρόσωπα. Είναι στο χέρι του καθενός να πιστέψει στην ελληνική Ιδέα και να της δώσει μια μορφή. Σε κάθε περίπτωση όμως εγώ είμαι σκεπτικός σε απόψεις όπως "είμαστε καθαροί απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων" ή "η Ελλάδα έμεινε ακέραια ανέκαθεν". Ο ελληνικός, όπως και κάθε ζωντανός πολιτισμός, υπάρχει για να εξελίσσεται, να δίνει και να αφομοιώνει στοιχεία. Εξάλλου, δεν υπάρχει διευκρίνιση για το "ποιοι ήταν οι αρχαίοι Έλληνες", εφόσον υπήρξαν τόσοι διαφορετικοί λαοί που έζησαν και έδρασαν για τόσους αιώνες! Αυτή είναι και η απάντησή μου στα εθνικιστικά κινήματα που έχουν γιγαντωθεί στην Ελλάδα και, βαδίζοντας στα τυφλά, χαράζουν τη δική τους πορεία...
Δεν ξέρουμε τα πάντα για το μακρινό παρελθόν μας. Απ' όσα έχουν αντλήσει γλωσσολόγοι και αρχαιογνώστες επιστήμονες, τα πρώτα "ελληνικά βήματα" στη χερσόνησο είχαν γίνει χιλιετίες πριν, ερχόμενες να κατακτήσουν τον προελληνικό λαό των Πελασγών. Από αυτούς έχουμε κρατήσει στοιχεία, εθιμικά και γλωσσικά (λέξεις προελληνικές, όπως λαβύρινθος, άνθος κ.ά.). Αυτή είναι η πρώτη γνωστή αλλαγή στην ελληνική πραγματικότητα, μια αλλαγή που έγινε με το που πάτησαν οι "Έλληνες" το πόδι τους στο γνωστό μέχρι σήμερα ελληνικό χώρο.
Το δεύτερο στάδιο είναι οι πολιτισμοί των Μινωιτών και Κυκλαδιτών, που χρονολογούνται πίσω από την 2η χιλιετία π.Χ. Παρουσίασαν μεγάλη οικονομική και πολιτισμική άνθηση, σπαράγματα των οποίων σώζονται μέχρι και σήμερα. Παρόλα αυτά, η διάλυση αυτών των πολιτισμών έρχεται, κατά πολλούς, από εξωτερική κατάκτηση, αυτή των Αχαιών, λαού που ήρθε από τη θάλασσα και κατέκτησε σχεδόν εξ ολοκλήρου τον ελλαδικό χώρο. Από τότε, το όνομα "Αχαιοί" (και ο μυκηναϊκός πολιτισμός) προσδίδεται στους προγόνους όλων ημών που θέλουμε να λεγόμαστε Νεοέλληνες. Μαζί με αυτούς, σε αδιευκρίνιστο χρόνο γίνεται και η "Κάθοδος των Δωριέων", οι οποίοι λέγεται πως, κατεβαίνοντας τα Βαλκάνια, κατέκτησαν τον ελλαδικό χώρο και έφεραν τις δικές τους παραδόσεις. Η ιστορία αυτών των πολιτισμών γίνεται γνωστή από τα Ομηρικά Έπη, τα πρώτα γραπτά στοιχεία της ελληνικής ιστορίας. Ήδη από τότε υπήρξαν πολλές αλλαγές στη νοοτροπία των γηγενών και πιθανώς εγκαθιδρύθηκαν έννοιες όπως "κλέος" και "φιλοξενία".
Τα δύο ακόμα "ελληνικά φύλα", οι Ίωνες και οι Αιολείς, πιθανότατα λιγότερο πολεμικά από τα άλλα δύο, εξαπλώθηκαν κι αυτά και έφεραν τις δικές τους αλλαγές στην ελληνική παράδοση και μεγάλη ανάπτυξη στον πολιτισμό. Με λίγα λόγια, από 4 ρεύματα αποικισμών προέρχεται η αρχαία Ελλάδα, στο βαθμό που γνωρίζουμε γι' αυτήν.
Μέχρι και τα χρόνια της κυριαρχίας των Μακεδόνων, που κατέκτησαν κι αυτοί με τη σειρά τους τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο προς το Νότο, η κατάσταση και η ελληνική πραγματικότητα παρέμειναν στα χέρια των 4 προαναφερθέντων φύλων, με επιρροή του φοινικικού πολιτισμού (που μας προσέφερε το αλφάβητο που χρησιμοποιούμε μέχρι και σήμερα) και του μηδικού/περσικού, το οποίο με τις κατακτήσεις του στην Ελλάδα έφερε ανατολικά στοιχεία.
Η επόμενη επιρροή στον ελλαδικό χώρο έγινε από τους Ρωμαίους, οι οποίοι κατέκτησαν ολοκληρωτικά την Ελλάδα τον 2ο αιώνα π.Χ. και ήταν η πρώτη "δυτική επιρροή". Πολιτιστικά στοιχεία τους διατηρήθηκαν για αιώνες και για πρώτη φορά υπήρξε η έννοια της επαρχίας, γεωγραφικό διαμέρισμα δηλαδή που διοικούνταν από τον έπαρχο.
Η δεύτερη φορά που Ρωμαίοι έφεραν την αλλαγή στο ελληνικό προσκήνιο ήταν εκείνη που ο Κωνσταντίνος ο Μέγας μετέφερε την πρωτεύουσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη τον 4ο μ.Χ. αιώνα και η Ελλάδα μπήκε στους "βυζαντινούς ρυθμούς". Από τότε η έννοια "Ρωμαίος πολίτης", μετονομάστηκε σε "Ρωμιός" και έγινε κτήμα του κάθε Έλληνα. Ο βυζαντινός πολιτισμός κρατήθηκε ως ο πρωτεύων για αιώνες, μέχρι και τον 15ο αιώνα, με πολλούς δευτερεύοντες να έρχονται στο προσκήνιο.
Λαοί που πάτησαν το πόδι τους στα Βαλκάνια, όπως Σλάβοι, Βούλγαροι, Άβαροι και Ούννοι έφεραν ένα μικρό μόνο στίγμα στα ελληνικά πράγματα και έδρασαν υπό τη σκιά της μεγάλης τότε βυζαντινής πρωτοκαθεδρίας. Η μεγάλη αλλαγή έγινε με τις Σταυροφορίες και κυρίως από την 4η, όπου το 1204 κατέλυσε για πρώτη φορά την βυζαντινή αυτοκρατορία. Ήταν μια ακόμα εισβολή των Δυτικών στα ελληνικά πράγματα, η οποία επίσημα κράτησε μέχρι το 1261, όπου η βυζαντινή κυριαρχία ανασυστάθηκε. Η επιρροή των Σταυροφόρων πάντως κρατάει μέχρι και σήμερα σε ελληνικά νησιά όπως η Ρόδος.
Οι δύο κατακτήσεις, τέλος, με τη μεγαλύτερη επιρροή στα βυζαντινά πράγματα ήταν οι εξής: η ενετική κατοχή των Επτανήσων, αρχομένη τον 14ο αιώνα μ.Χ., η οποία έφερε μια διαφορετική πολιτισμική πραγματικότητα σε αυτά, που διαρκεί μέχρι και σήμερα, όπως διαπιστώνεται σε γλωσσικά και εθιμικά στοιχεία. Μετά, αυτή των Οθωμανών Τούρκων, οι οποίοι κατέλυσαν ολοκληρωτικά τη βυζαντινή αυτοκρατορία με αποκορύφωμα την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Από τότε και για περίπου 4 αιώνες, ολόκληρος ο ελληνικός πολιτισμός ζυμώθηκε με ανατολικά στοιχεία από τους κατακτητές, αν και ουδέποτε χάθηκε η ελληνική ταυτότητα.
Στα τέλη του 18ου και αρχές 19ου αιώνα, η παγκόσμια Ιστορία υποδέχτηκε μεγάλες επαναστάσεις, οι οποίες ανέτρεψαν τα μέχρι τότε δεδομένα. Πρώτη η αμερικανική (1775-1783), δεύτερη η γαλλική (1789) και το 1821 η ελληνική έγιναν αιτίες για μεγάλες αλλαγές. Η ελληνική επανάσταση κράτησε επίσημα μέχρι και το 1827, όπου ο Ιωάννης Καποδίστριας, υπό την αιγίδα των τριών μεγάλων δυνάμεων, Αγγλία-Γαλλία-Ρωσία, ανέλαβε κυβερνήτης της νεοσύστατης Ελλάδας. Από τότε όμως η Ελλάδα ανακατέλαβε εδάφη της σε αρκετές περιστάσεις, όπως το 1864 τα Επτάνησα, το 1881 τη Θεσσαλία και μέρος της Ηπείρου και, μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, το μεγαλύτερο κομμάτι της Μακεδονίας. Η Θράκη ανακτήθηκε το 1920, ενώ τα Δωδεκάνησα και η Κρήτη ανακτήθηκαν μόλις το 1947, με το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.
Επιπλέον, ως οι σημαντικότερες επιρροές στον ελλαδικό χώρο τον 20ό αιώνα θεωρούνται αυτές των δυνάμεων του Άξονα και συγκεκριμένα των Ιταλών, Γερμανών και Βουλγάρων κατά την κατοχή επί Β' Παγκοσμίου.
Φτάνοντας στο σήμερα, βλέπω την ξεκάθαρη επιρροή του δυτικού πολιτισμού στην Ελλάδα με την έλευση της παγκοσμιοποίησης. "Αμερικανοποιούμαστε" (παγκοσμίως αλλά και σε επίπεδο χωρών) με την κάθε μέρα που περνάει. Το πώς, πόσο και γιατί είναι αδιευκρίνιστα, κατά την άποψή μου, θέματα.
Το ερώτημά μου, μετά από αυτή την περιληπτική αναδρομή στην ιστορία του ελλαδικού χώρου είναι το εξής: τι θα πει Έλληνας; Ποιο χρονικό σημείο είναι αυτό που μας έφερε την ταυτότητα που κρατάμε μέχρι σήμερα και πότε αυτή παρέμεινε στατική; Ποιες επιρροές "έφεραν" αυτή την ταυτότητα και ποιες πήγαν να την "αλλοιώσουν";
Συμπέρασμά μου είναι το εξής: Εφόσον ένας πολιτισμός δεν είναι παγωμένος στο χρόνο, εξελίσσεται με την κάθε στιγμή που περνάει. Τίποτα δε μένει στατικό και τίποτα δεν είναι αδιαπέραστο. Ειδικά ένας πολιτισμός όπως ο ελληνικός, με τις πολυάριθμες επιρροές του από ξένες κατακτήσεις, έχει αλλάξει, θέλοντας και μη, πολλά πρόσωπα. Είναι στο χέρι του καθενός να πιστέψει στην ελληνική Ιδέα και να της δώσει μια μορφή. Σε κάθε περίπτωση όμως εγώ είμαι σκεπτικός σε απόψεις όπως "είμαστε καθαροί απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων" ή "η Ελλάδα έμεινε ακέραια ανέκαθεν". Ο ελληνικός, όπως και κάθε ζωντανός πολιτισμός, υπάρχει για να εξελίσσεται, να δίνει και να αφομοιώνει στοιχεία. Εξάλλου, δεν υπάρχει διευκρίνιση για το "ποιοι ήταν οι αρχαίοι Έλληνες", εφόσον υπήρξαν τόσοι διαφορετικοί λαοί που έζησαν και έδρασαν για τόσους αιώνες! Αυτή είναι και η απάντησή μου στα εθνικιστικά κινήματα που έχουν γιγαντωθεί στην Ελλάδα και, βαδίζοντας στα τυφλά, χαράζουν τη δική τους πορεία...
