Οι Μάσκες μας

   Στη μακροσκελή λίστα των προαιώνιων φόβων του ανθρώπου ανήκει και ο φόβος της έκθεσης. Ο φόβος, δηλαδή, του να είναι κάποιος εκτεθειμένος σε κοινή θέα με τις αδυναμίες του φανερές σε όλους. Ο άνθρωπος από την πρώτη του επαφή με τη φύση κατάλαβε πως οι πάσης φύσεως αδυναμίες του τον έκαναν στόχο για πολλά αρπακτικά, οπότε η μόνη λύση του ήταν να κρυφτεί σε σπηλιές και να φανερώνεται στον έξω κόσμο μόνο όπου, όποτε και όπως θέλει ο ίδιος. Μια έξυπνη κίνηση για επιβίωση, που αποδείχτηκε καίρια για τη σωτηρία και τη μακροημέρευση του είδους μας.
   Αυτά τα χρόνια όμως έχουν περάσει προ πολλού. Ο άνθρωπος πια έχει κατανοήσει, δαμάσει και καταδυναστεύσει το φυσικό περιβάλλον σε τέτοιο βαθμό, ώστε περισσότερο αποτελεί ο ίδιος κίνδυνο προς τους άλλους ζωντανούς οργανισμούς παρά εκείνοι στον ίδιο. Το έξυπνο κόλπο της απόκρυψης όμως χρησιμοποιείται κατά κόρον μέχρι και σήμερα, με τους ανθρώπους να εφευρίσκουν νέες μάσκες για να κρύβουν όσο περισσότερο μπορούν τον πραγματικό τους εαυτό. Τώρα πια όχι τόσο από τη φύση όσο από τους υπόλοιπους ανθρώπους.
   Ας εξετάσουμε κάποια είδη αποκρύψεων ή μεταμφιέσεων (θα αναφέρομαι σε αυτές ως μάσκες στη συνέχεια), τον λόγο που δημιουργήθηκαν και τι ακριβώς προσπαθούν να κρύψουν. Θα ξεκινήσω με την ένδυση. Τα ρούχα ήταν μια εξαιρετικά σημαντική εφεύρεση σε κάποια μακρινή εποχή του παρελθόντος. Μιμούμενοι τη φυσική προστασία των ζώων, οι άνθρωποι έγδαραν ζώα και φόρεσαν τις προβιές τους προκειμένου να προστατευτούν από τα εχθρικά φυσικά φαινόμενα, όπως η βροχή και το κρύο. Ο ρουχισμός όμως έχει κι άλλη χρήση: αποκρύπτει το ανθρώπινο σώμα από ξένα μάτια. Πλέον, μετά από τόσες χιλιάδες χρόνια που ο ρουχισμός ρίναι αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας μας, ο άνθρωπος έχει αποδεχτεί το ντύσιμο ως κάτι απαραίτητο. Ως αποτέλεσμα, χωρίς ρούχα οι άνθρωποι νιώθουμε γυμνοί, ενώ θα έπρεπε να νιώθουμε αληθινοί, διότι η πραγματική μας υπόσταση δε χρειάζεται ρούχα. Το σώμα μας είναι κάτι για το οποίο οι περισσότεροι ντρεπόμαστε, διότι έχουμε μάθει να το κρύβουμε και να ντρεπόμαστε γι' αυτό. Η ανασφάλεια καλλιεργείται μέσα μας και δε μας αφήνει ποτέ. Τα ρούχα είναι η ασπίδα μας, χωρίς αυτά είμαστε εκτεθειμένοι στην κοινή θέα με τρόπο που δε συνηθίσαμε. Πόσο ανούσιο θα έμοιαζε στον αρχέγονο άνθρωπο όλο αυτό;
   Στη συνέχεια θα παραθέσω κάποιους τρόπους απόκρυψης του προσώπου, που αποτελούν κατά κάποιον τρόπο ποικιλίες από μάσκες. Πρώτον, τα γυαλιά ηλίου. Η αρχική τους χρήση, που παραμένει φυσικά ζωντανή ακόμα, είναι η προστασία απέναντι στις ακτίνες του ήλιου. Πέρα απ' αυτό όμως, τα γυαλιά ηλίου έγιναν ένα απαραίτητο αξεσουάρ επειδή κρύβουν τα μάτια μας από τους άλλους. Ανέκαθεν τα μάτια φανερώνουν πολλά σε κάποιον έμπειρο παρατηρητή, συνεπώς η απόκρυψή τους μας κάνει να νιώθουμε πιο άνετα. Το πρόσωπο έτσι μοιάζει μυστηριώδες, ανεξιχνίαστο, τα συναισθήματά μας κρυφά και ασφαλή, η ψυχική μας κατάσταση μια προσωπική υπόθεση. Δεν εκτίθεται τίποτα από τα παραπάνω στους άλλους, οπότε η μάσκα αυτή εκπληρώνει τον σκοπό της. Τα μάτια είναι ο καθρέφτης της ψυχής, λένε, και τα γυαλιά ηλίου κρύβουν επιμελώς αυτόν τον καθρέφτη.
   Άλλο είδος μάσκας είναι τα γένια. Είναι μέρος του ανδρικού σώματος βέβαια. Δεν είναι κάποιο επιπλέον αξεσουάρ που φοράμε, παρόλα αυτά εξυπηρετεί σαν μάσκα μια χαρά. Κρύβει ένα μεγάλο μέρος του προσώπου μας, σε βαθμό που αυτό σκοτεινιάζει. Όταν κάποιος ξυρίζει την πλούσια γενειάδα του οι άλλοι λένε πως το πρόσωπό του φωτίστηκε. Μοιάζει άλλος άνθρωπος... Τα τελευταία χρόνια βέβαια η γενειάδα έχει γίνει μόδα. Αποτελεί status symbol για πολλούς άνδρες, κυρίως νεαρούς, κι αυτό δεν είναι μόνο θέμα μάρκετινγκ. Η θεωρία μου είναι πως αποτελεί τρόπο να ξεπεράσουμε τις αδυναμίες της εποχής μας. Οι άνδρες, βλέπετε, τα παλαιότερα χρόνια αποδείκνυαν την χρησιμότητά και την ισχύ τους μέσω της εργασίας και της οικονομικής δύναμης. Μετά την έξαρση του φεμινισμού όμως, την ισότητα στην εργασία και την απαγκίστρωση του θηλυκού από το αρσενικό, που ούτως ή άλλως άλλαξε τις ισορροπίες, ήρθε παγκοσμίως η οικονομική κρίση και όλα αυτά έφεραν ένα σοβαρό πλήγμα στην ανδρική αξιοπρέπεια, ισχύ ίσως και ταυτότητα. Οπότε ένας τρόπος, φτηνός κατ' εμέ, εξισορρόπησης αυτού είναι η μόδα της μεγάλης, μακριάς και φουντωτής  γενειάδας ως μάσκας που καλύπτει τις ανασφάλειές μας. Δείχνουμε περήφανα αυτό το κατ' εξοχήν ανδρικό χαρακτηριστικό, πείθουμε τους άλλους για τον ανδρισμό μας, στη συνέχεια εμάς τους ίδιους και καθησυχάζουμε έτσι τις ανασφάλειες και τις κρίσεις ταυτότητας που έχουμε.
   Σ' αυτό το σημείο είναι δίκαιο να παραθέσω και μια μάσκα που αφορά κυρίως τις γυναίκες. Αυτή είναι φυσικά το μακιγιάζ. Ταιριάζει αρκετά στην εικόνα της συμβατικής μάσκας και λειτουργεί ως εξής: κρύβει τις ρυτίδες, την χλομάδα και όλα τα σημάδια γήρανσης. Από τα αρχαία χρόνια αποτελεί ένα όπλο των μεγαλύτερων σε ηλικία γυναικών για να καταπολεμήσουν τη φυσική ομορφιά των νεότερων και να είναι ανταγωνιστικές στο κυνήγι του ανδρικού βλέμματος. Μια μάσκα που κρύβει το πέρασμα του χρόνου και δημιουργεί την ψευδαίσθηση της αιώνιας νιότης. Εδώ και πολλά χρόνια βέβαια το μακιγιάζ χρησιμοποιείται από όλες τις ηλικίες, για να κρύψει τη νεανική ακμή, τις φακίδες, οποιαδήποτε "ατέλεια" θα έκανε μια γυναίκα μοναδική. Η προσπάθεια κάθε επίδοξης κοπέλας να γίνει femme fatale όμως συνήθως περιορίζεται σε αυτό: στη δημιουργία μιας μάσκας που φέρνει αυτοπεποίθηση, ενώ η πραγματική αυτοπεποίθηση μάλλον θα έπρεπε να πηγάζει από την αποδοχή των μοναδικών χαρακτηριστικών της κάθε γυναίκας.
   Ένα σχετικά κοντινό παράδειγμα είναι το παραδοσιακό βάψιμο των πολεμιστών αρκετών αρχαίων ινδιάνικων φυλών. Ως επί το πλείστον το βάψιμο σχετίζεται με την πολεμική προετοιμασία, καθώς οι πολεμιστές ένιωθαν δυνατότεροι όταν ήταν βαμμένοι με τα χρώματα του πολέμου. Τα χρώματα τους έκαναν να μοιάζουν αλλόκοτοι, αιμοδιψείς κι ετοιμοπόλεμοι. Αυτό καθρεφτιζόταν και στα μάτια των εχθρών τους και τους έδινε θάρρος. Μια πρακτική μάσκα, λοιπόν, που έκρυβε τις αδυναμίες των φοβισμένων από τον πόλεμο και τον θάνατο ανθρώπων.
   Ως μάσκες πάλι λειτουργούν και τα μπροστινά παραπετάσματα σε γραφεία, θρανία και έδρανα ομιλιών, διότι κρύβουν τα πόδια. Κρύβοντάς τα κρύβει κανείς το άγχος του. Γιατί; Διότι κάποιος που προσπαθεί να κρύψει το άγχος του, μπορεί να υποκριθεί με το πρόσωπο τον ανέκφραστο, τον ανεπηρέαστο, όμως το νευρικό σύστημα κάνει τα άκρα του (και κυρίως τα κάτω άκρα, τα πόδια του) να το προδίδουν. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε κάθε κίνησή τους και το τρέμουλο, οι σπαστικές και αυθόρμητες κινήσεις φανερώνουν στους άλλους κάποιες σκέψεις μας. Ένας άνθρωπος όμως ευρισκόμενος πίσω από ένα έπιπλο που κρύβει επιμελώς τα πόδια του μπορεί να διατηρεί την αυτοκυριαρχία του στο πάνω μέρος του σώματός του, το φανερό, αλλά να αφήνει το άγχος να κυριεύει το κάτω μέρος του σώματός του, το αφανές, και να εκτονώνεται. Πόσο διαφορετικό αυτό από τα θρανία των μαθητών, τα πόδια των οποίων είναι εκτεθειμένα στο βλέμμα του καθηγητή!
   Έπειτα, η ίδια η ανθρώπινη συμπεριφορά όταν είναι επιτηδευμένη, το ψέμα, οι βεβιασμένες εκφράσεις του προσώπου και του σώματος, η απόπειρα έκφρασης ψεύτικων συναισθημάτων είναι ένα είδος μάσκας. Η περσόνα (λέξη που προέρχεται από το αγγλικό personality) είναι μια προσπάθεια δημιουργίας ενός ψεύτικου εγώ που θα μας εκπροσωπεί στην επαφή μας με τους δίπλα. Γι' αυτό σπάνια είμαστε ο εαυτός μας με τους άλλους: ο καθένας φορά τη μάσκα του και προσπαθεί να κρατήσει για τον εαυτό του τα πραγματικά του στοιχεία, τα αληθινά του προβλήματα και συναισθήματα. Από μια οπτική γωνία, (σχεδόν) όλοι μας είμαστε υποκριτές...
   Τελευταίο είδος μάσκας στο άρθρο είναι οι ψεύτικοι χαρακτήρες που δημιουργούμε στο διαδίκτυο. Το ψευδώνυμο, η ψεύτικη, παραπλανητική εικόνα προφίλ, οι τεχνικές αποπροσανατόλισης των άλλων από τα πραγματικά μας στοιχεία αποτελούν ένα είδος μάσκας που μας προφυλάσσει από τους αναρίθμητους παρατηρητές του διαδικτύου. Σοφή κίνηση βέβαια, δεδομένων των κινδύνων που καραδοκούν, σοφότερη όμως θα ήταν να προσέχουμε πού κινούμαστε αντί να επαφιόμαστε στην επισφαλή μάσκα των ψεύτικων στοιχείων.
   Ο κατάλογος δεν τελειώνει εδώ φυσικά. Η απόκρυψη έχει πολλές πρακτικές χρήσεις και η ανθρώπινη φυλή ειδικεύεται στο να εφευρίσκει νέες μάσκες και πρωτότυπες μεταμφιέσεις για να εξυπηρετεί τους εκάστοτε σκοπούς της και να καλύπτει τις εσωτερικές αδυναμίες της. Προσοχή όμως σε όλους τους επίδοξους μασκοφόρους, διότι ένας προσεκτικός παρατηρητής ή ένας γνώστης των ανθρώπινων παθών μπορεί να δει πίσω από τη μάσκα ένα φοβισμένο ανθρωπάκι που απλά δεν μπόρεσε ποτέ να αποδεχτεί τον εαυτό του όπως είναι...

Κοινωνικός Αποκλεισμός

   Οι άνθρωποι έχουμε συνηθίσει να αγαπάμε και να εμπιστευόμαστε ανθρώπους που μας μοιάζουν. Αντίθετα, συνήθειά μας είναι να δυσπιστούμε απέναντι σε άτομα που διαφέρουν και να τα αποφεύγουμε. Αυτή η εσωτερική ανάγκη προέρχεται από τον αρχέγονο φόβο προς το άγνωστο και την αντίστοιχη αποδοχή του οικείου, του γνωστού, του παρόμοιου.
   Έτσι, στις μεγάλες κι οργανωμένες κοινωνίες εμφανίζεται το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού. Συναντάται μεν και σε μικρότερες, όμως στις μεγαλύτερες τα παραδείγματα είναι περισσότερα. Το κάθε χωριό έχει τον τρελό του, τους ερημίτες και τους παράξενους, περιθωριοποιημένους γείτονες, στην πόλη όμως τα κίνητρα είναι ρατσιστικά ως επί το πλείστον. Η πλειοψηφία στην εμφάνιση, στη συμπεριφορά και στα πιστεύω είναι η νόρμα, ενώ όποιος περνάει την νοητή κόκκινη γραμμή του "φυσιολογικού" δέχεται τις επιπτώσεις. Η φυλή, το φύλο, το χρώμα δέρματος, ο σεξουαλικός και πολιτικός προσανατολισμός, όλες αυτές οι μορφές διαφοροποίησης απ' τη νόρμα τιμωρούνται με αποκλεισμό.
   Οι επιπτώσεις μπορεί να είναι από απλές μέχρι σοβαρές κι απάνθρωπες. Στις απλές περιπτώσεις, ο κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να σημαίνει λιγότερους φίλους, λιγότερες προσκλήσεις σε εκδηλώσεις και παρέες και την επακόλουθη μοναξιά. Σε άλλες περιπτώσεις όμως δε σταματά εκεί. Σε πολιτισμένες κοινωνίες μπορεί να γίνουν πορείες μίσους, απελάσεις ή και εκδηλώσεις βίας από μικρές ομάδες ως μεμονωμένα περιστατικά. Σε πιο υποανάπτυκτες, πρωτόγονες κοινωνίες, παρ' όλα αυτά, η ίδια η κοινωνία αποβάλλει κάποια μέλη της ως παρίες. Γίνεται δηλαδή ένα κυνήγι μαγισσών, καθώς στα άτομα που αποκλείονται επιρρίπτονται ευθύνες για κάθε είδους προβλήματα, πέφτουν υποψίες για εγκλήματα χωρίς να υπάρχει ανάγκη για αποδείξεις και τους αποδίδονται ακόμα και υπερφυσικά, αλλόκοτα και δαιμονικά χαρακτηριστικά. Συνεπώς, ο κοινωνικός αποκλεισμός γεννά ενίοτε βία και παραλογισμό.
    Μολονότι αυτά είναι αναπόφευκτα στοιχεία της καθημερινότητας, υπάρχουν λύσεις. Ο κοινωνικός αποκλεισμός ξεπερνιέται αν ξεπεραστεί ο αρχικός φόβος απέναντι στο άγνωστο. Αν οι άνθρωποι δείξουν κατανόηση και πλησιάσουν με φιλική διάθεση τα άτομα που δέχονται τον αποκλεισμό, θα υπάρξουν αμοιβαία οφέλη. Πρώτον, εκείνα τα άτομα διψούν για αγάπη, ανθρώπινη επαφή, έχοντας την αστείρευτη ανάγκη να ανήκουν κάπου. Να βλέπουν μπροστά τους πόρτες ανοιχτές, όχι κλειδαμπαρωμένες. Χαμόγελα κι όχι μάσκες μίσους.
   Όσο για τους τολμηρούς και συμπονετικούς συμπολίτες που προσεγγίζουν τους παρίες, υπάρχει η ανταμοιβή: πέρα από την άδολη και χειμαρρώδη ευγνωμοσύνη που θα λάβουν, θα βρεθούν παράλληλα και στην απέναντι όχθη· Στη θέση του αντιμέτωπου με την κοινωνία. Εκείνου που δε φοβάται την κοινή γνώμη και έχει το προνόμιο να γνωρίσει την αληθινή όψη της κοινωνίας, το πραγματικό της αμείλικτο πρόσωπο. Οπότε η ανταμοιβή είναι ν' ανοίξουν τα μάτια μας σε μια επίπονη αλλά πολύτιμη αλήθεια, παρά να περάσουμε τη ζωή μας ξεγελασμένοι στο πουπουλένιο κρεβάτι ενός όμορφου ψέματος...

Η Πορεία προς την Αλλαγή του Κόσμου

   Το όνειρο των περισσότερων παιδιών είναι να αλλάξουν τον κόσμο. Στην περίπτωση που αυτό δε συμβαίνει, το παιδί πιθανότατα ζει σ' έναν κόσμο ψευδαισθήσεων που του έχουν δημιουργήσει οι γονείς του για να πιστέψει πως ο κόσμος είναι υπέροχος και να μην ανησυχεί. Τα παιδιά όμως που μεγαλώνουν στον πραγματικό κόσμο θέλουν να τον αλλάξουν. Παρατηρούν τα πάντα γύρω τους με βλέμμα αθώο και αγνή απορία και δεν προσπερνάνε κανένα πρόβλημα, όσο απλό κι αν είναι. Τους λείπει βέβαια η δύναμη και η γνώση για να φέρουν την αλλαγή αλλά η θέληση υπάρχει.
   Όσο μεγαλώνουν, καταλαβαίνουν το μέγεθος του κόσμου ολοένα και περισσότερο. Το όνειρο της παγκόσμιας αλλαγής ζαρώνει καθώς αναγνωρίζουν το περιορισμένο φάσμα των δυνάμεών τους. Αποφασίζουν να κάνουν μικρότερες αλλαγές και προσπαθούν να αλλάξουν τους γύρω τους. Ασχολούνται με τις σωστές και τις λανθασμένες συμπεριφορές, ρωτάνε, ψάχνουν, αναζητούν και ο περίγυρός τους γίνεται ο στόχος της αλλαγής. Τους λείπει η γνώση και η εμπειρία αλλά ακόμα προσπαθούν.
   Όταν φτάνουν στην ενηλικίωση, ο κόσμος έχει αλλάξει ήδη γι' αυτά. Όχι όπως το περίμεναν όμως. Ανακαλύπτουν ζόρικες, άσχημες αλήθειες που δεν ήξεραν παλιά και καταλαβαίνουν πως η αλλαγή θέλει πολλές τεχνικές λεπτομέρειες. Ο περίγυρος είναι ένας μπερδεμένος λαβύρινθος από ακόμα πιο μπερδεμένους ανθρώπους και ακόμα πιο μεπρδεμένες καταστάσεις. Τα προβλήματα δείχνουν τεράστια και οι λύσεις δυσεύρετες. Η φυσική κατάληξη είναι να συνεχίσουν να αναζητούν, έχοντας όμως αποκτήσει μια άποψη για την πραγματικότητα.
   Όμως ο καιρός πέρασε κι έχουν πια μεγαλώσει. Το πέρασμα του χρόνου είναι σχεδόν αόρατο και μπορεί κανείς να το κοιτάξει μόνο μετά από χρόνια. Το παιδί -που πλέον δεν είναι παιδί- σοκάρεται από την αλλαγή του ίδιου του του εαυτού. Είναι πραγματικά δύσκολο να δεχτεί κανείς το πώς πέρασαν τα χρόνια από τότε που ήμασταν παιδιά. Ο άνθρωπος καταλαβαίνει ότι είναι δύσκολο ακόμα και τον εαυτό του να αλλάξει. Έχει γίνει ένας συνηθισμένος άνθρωπος, ένας απ' όλους μέσα στο πλήθος, όπου όχι μόνο ο ίδιος αλλά ακόμα και τα προβλήματά του είναι ίδια με των υπολοίπων. Παύει να είναι το κέντρο του κόσμου. Πολύ αποθαρρυντική συνειδητοποίηση για τον άνθρωπο. Πλέον έχει τη γνώση, την εμπειρία και ίσως τη δύναμη ν' αλλάξει αλλά η θέληση έχει χαθεί.
   Εκείνη η στιγμή είναι καθοριστική. Ο άνθρωπος των 20, των 25, των 30, των 35 -για τον καθένα μας η στιγμή είναι διαφορετική- έχει πιάσει το νόημα: ο μόνος τρόπος ν' αλλάξεις τον κόσμο είναι να ξεκινήσεις αντίστροφα. Ξεκινάς απ' τον εαυτό σου. Ακόμα κι αυτό είναι ένας άθλος αλλά είναι το πρώτο απαραίτητο βήμα αν δεν επιθυμείς να βυθιστείς στη μετριότητα για πάντα. Συνεπώς, μόνο ο άνθρωπος που μπορεί ν' αλλάξει τον εαυτό του προς το καλύτερο, να τον καταλάβει και να εκτιμήσει τη μοναδικότητά του έχει τη δύναμη να κάνει περισσότερα.
   Είναι αλήθεια: αν δεν αγαπήσεις τον εαυτό σου, δεν μπορείς ν' αγαπήσεις τους άλλους. Δεν μπορείς να μεταλαμπαδεύσεις μια αξία που δεν κατέχεις. Δεν μπορείς να εκτιμήσεις, να βοηθήσεις και τελικά να αλλάξεις τους άλλους πριν το κάνεις για τον εαυτό σου. Όταν όμως το κάνεις, ήδη ο περίγυρός σου σε βλέπει σαν κάτι διαφορετικό. Σαν τρελό, σαν ιδεαλιστή, σαν διαφορετικό από τους υπόλοιπους. Όμως μόνο οι τρελοί, οι διαφορετικοί και οι ιδεαλιστές μπορούν να πουν αλήθειες που ο φυσιολογικός νους δεν καταλαβαίνει. Και μόνο αυτοί μπορούν ν' αλλάξουν τον κόσμο.
   Έχουν υπάρξει τέτοιες φιγούρες στην ιστορία. Ο κόσμος δε μένει ποτέ ίδιος: αλλάζει συνεχώς από τέτοιους ανθρώπους. Σίγουρα υπάρχουν πολύ περισσότεροι που ακολούθησαν αυτή την ιδέα αλλά χάθηκαν κάπου στην πορεία. Ο δρόμος για τον ιδεαλισμό και την αλλαγή είναι στρωμένος με χαλίκια κι όχι με ροδοπέταλα. Υπάρχουν παντού φωνές έτοιμες να αποπροσανατολίσουν, να σταματήσουν, να βυθίσουν στη λήθη τον επίδοξο ιδεαλιστή. Να πείσουν πως η απαισιοδοξία είναι ρεαλισμός, πως τα όνειρα δεν πραγματοποιούνται, πως είμαστε δεν είμαστε τίποτα δεν είμαστε βρε. Όμως υπήρξαν άνθρωποι που άλλαξαν τον κόσμο. Ο καθένας μας, εφόσον είναι έτοιμος για μια τέτοια πορεία, αξίζει να προσπαθήσει γι' αυτό. Να ονειρεύεται και παράλληλα να ξέρει πόσος ιδρώτας χωρίζει τα όνειρα απ' την πραγματικότητα. Διότι κι ο ίδιος ο κόσμος έχει βαρεθεί μέτριους ανθρώπους.