Ακούμε καθημερινά τους γύρω μας να καυχιούνται για την καταγωγή τους. Την καταγωγή τους από μια σπουδαία οικογένεια (τους λεγόμενους γαλαζοαίματους), την φυλετική και γενετική τους καταγωγή. Μήπως όμως αυτό είναι μια κακή γενίκευση, μια σύγκριση της οκάς; Αυτό με προβληματίζει και αυτό θέλω να ερευνήσω.
Φυσικά δεν κατακρίνω το να είναι κανείς περήφανος γι' αυτό που είναι. Η καταγωγή μας είναι μια σταθερά στο χώρο και στο χρόνο, ένας τρόπος να αυτοπροσδιοριζόμαστε, τρόπον τινα, μέσα στον αχανή παγκόσμιο πληθυσμό. Το να είμαι Έλληνας μπορεί να μου δώσει ώθηση να μυηθώ στην φιλοσοφία, τη νοοτροπία ή την αξιοπρέπεια και πολιτισμό που μετέδωσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Υπάρχει μια προδιάθεση. Τίποτα παραπάνω όμως! Αυτή είναι μια παγίδα στην οποία πέφτουν πολλοί. Υμνώντας τους προγόνους τους παίρνουν κι οι ίδιοι, χωρίς να έχουν αποδείξει τίποτα, μέρος της δόξας. Θέλουν να πιστεύουν πως, απλά επειδή γεννήθηκαν με κάποια χαρακτηριστικά, είναι αυτόματα άξιοι συνεχιστές της γενιάς τους. Άγγλοι που νιώθουν τζέντλεμεν χωρίς λόγο, Αμερικάνοι που νιώθουν παντοκράτορες όταν επισκέπτονται ξένες χώρες, Γερμανοί που θεωρούν κατώτερους τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Και κυρίως: Έλληνες που θεωρούν τον εαυτό τους εκ γενετής ένα σύγχρονο Λεωνίδα, Σωκράτη, Περικλή και Μέγα Αλέξανδρο.
Σ' αυτή την κατηγορία Ελλήνων θα ήθελα να αναφερθώ, διότι τη συναντώ καθημερινά. Έχω ένα ερώτημα να θέσω: πιστεύουν στ' αλήθεια πως, μετά από τόσους αιώνες, φέρουν το γνήσιο αίμα των αρχαίων Ελλήνων; Και (ακόμα κι αν αυτό είναι αληθινό) έχει σημασία το ίδιο το αίμα και η καταγωγή; Όταν δεν είναι κανείς πρόθυμος να αγωνιστεί, να γίνει καλύτερος ως άνθρωπος και να ψαχτεί με πάσης φύσεως ζητήματα, νομίζω πως όχι. Δεν έχει καμία σημασία. Κι ακόμα χειρότερα, η καταγωγή από σπουδαίους προγόνους ενέχει τον κίνδυνο να επαναπαυτεί κανείς και να ζει στον κόσμο του, αντί να πασχίζει συνεχώς για την προσωπική του εξέλιξη...
Η καταγωγή είναι δίκοπο μαχαίρι λοιπόν. Μπορείς να έχεις ινδάλματα και να ελίσσεσαι προς τα πάνω ή μπορείς να ξεπέσεις, ζώντας με μια ιδέα και ένα ψεύτικο γόητρο. Η νοοτροπία αυτού του είδους μου θυμίζει ξεπεσμένους οίκους του Μεσαίωνα και άφραγκους λόρδους και βαρόνους, δήθεν αριστοκράτες, που ζούνε σε παρηκμασμένους πύργους... Μπορεί κανείς να αποφύγει αυτή την παγίδα αν, εγκωμιάζοντας τους προγόνους του ως άξιους, διαχωρίσει τον εαυτό του από αυτούς. Αν καταλάβει τη θέση του και θελήσει να χαράξει το δικό του δρόμο, σταματώντας να ζει στη σκιά των προγενέστερων. Ποιος μου εγγυάται τελικά πως θα γίνω μεγάλος και τρανός απλά επειδή γεννήθηκα Έλληνας;
Έπειτα, όταν προσδιορίζει κανείς τον εαυτό του ανάλογα με την καταγωγή του, μπαίνει στο ίδιο καλούπι με χιλιάδες ή και εκατομμύρια άλλους ανθρώπους, καλούς και κακούς, άξιους και ανάξιους. Αξίζει τον κόπο; Είναι κάτι αντιπροσωπευτικό; Τι κερδίζω όταν βάζω τον εαυτό μου μέσα σε ένα σύνολο, το οποίο είναι ετερόκλητο και ανομοιογενές; Είτε θα αναδείξω, ακόμα κι έτσι, τις διαφορές μου με αυτό το σύνολο (οπότε μηδενικό το κέρδος) είτε θα γίνω μέρος μιας σύγκρισης ανόμοιων όρων.
Η συμβουλή μου είναι η εξής: ας μάθουμε τον εαυτό μας χωρίς να προσδιοριζόμαστε από άλλους. Ας μην παίρνουμε τίποτα από τα περασμένα για δεδομένο: πρώτον, επειδή δεν το ξέρουμε αρκετά καλά και δεύτερον, επειδή δεν μας χαρίζει καμία ιδιότητα. Πρέπει πρώτα να κατακτήσουμε οι ίδιοι την πρέπουσα γνώση, αξία και αίγλη και μετά να παρομοιάσουμε τους εαυτούς μας με τους προγόνους...
Το δώρο που μπορεί να δώσει η καλή καταγωγή πάντως είναι βάσεις. Η προδιάθεση, όπως ανέφερα πριν, του να γίνουμε καλύτεροι, να πάρουμε κάποια καλά στοιχεία και να τα εξελίξουμε. Να έχουμε αξίες και ιδανικά, χωρίς να σταματήσουμε την αναζήτηση και την τάση για άνοδο. Ακόμα κι αν πάλεψαν κάποιοι κάποτε γι' αυτά, υπάρχει ανάγκη να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε για να τα διατηρήσουμε: αλλιώς οι παλιοί αγώνες είναι μάταιοι και συνεπώς η καταγωγή μας μια ματαιότητα.
Θα παραθέσω τέλος τις ρήσεις δυο παλαιών ανδρών, σχετικές με το θέμα. Ο Σενέκας είχε αναφέρει: "όποιος καυχιέται για την καταγωγή του επαινεί κάτι, το οποίο ανήκει σε άλλον". Όποιος συνειδητοποιήσει πως όσα έκαναν οι πρόγονοί του είναι τόσο ξένα σ' αυτόν, όσο και τα έργα των μη προγόνων του, θα καταλάβει κάποια ψέμματα για το ζήτημα της καταγωγής. Υπάρχει η επιλογή να γίνουμε καλύτεροι από τους παλαιότερους, όπως και ο κίνδυνος να γίνουμε χειρότεροι. Λέει ο Οράτιος Μαν: "Μου φαίνεται ότι μεγαλύτερη τιμή προς τους προγόνους μας είναι να τους εγκωμιάζουμε λιγότερο μέσα από λόγια και να τους μοιάζουμε περισσότερο μέσα από έργα". Και ο νοών νοείτω...
Φυσικά δεν κατακρίνω το να είναι κανείς περήφανος γι' αυτό που είναι. Η καταγωγή μας είναι μια σταθερά στο χώρο και στο χρόνο, ένας τρόπος να αυτοπροσδιοριζόμαστε, τρόπον τινα, μέσα στον αχανή παγκόσμιο πληθυσμό. Το να είμαι Έλληνας μπορεί να μου δώσει ώθηση να μυηθώ στην φιλοσοφία, τη νοοτροπία ή την αξιοπρέπεια και πολιτισμό που μετέδωσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Υπάρχει μια προδιάθεση. Τίποτα παραπάνω όμως! Αυτή είναι μια παγίδα στην οποία πέφτουν πολλοί. Υμνώντας τους προγόνους τους παίρνουν κι οι ίδιοι, χωρίς να έχουν αποδείξει τίποτα, μέρος της δόξας. Θέλουν να πιστεύουν πως, απλά επειδή γεννήθηκαν με κάποια χαρακτηριστικά, είναι αυτόματα άξιοι συνεχιστές της γενιάς τους. Άγγλοι που νιώθουν τζέντλεμεν χωρίς λόγο, Αμερικάνοι που νιώθουν παντοκράτορες όταν επισκέπτονται ξένες χώρες, Γερμανοί που θεωρούν κατώτερους τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. Και κυρίως: Έλληνες που θεωρούν τον εαυτό τους εκ γενετής ένα σύγχρονο Λεωνίδα, Σωκράτη, Περικλή και Μέγα Αλέξανδρο.
Σ' αυτή την κατηγορία Ελλήνων θα ήθελα να αναφερθώ, διότι τη συναντώ καθημερινά. Έχω ένα ερώτημα να θέσω: πιστεύουν στ' αλήθεια πως, μετά από τόσους αιώνες, φέρουν το γνήσιο αίμα των αρχαίων Ελλήνων; Και (ακόμα κι αν αυτό είναι αληθινό) έχει σημασία το ίδιο το αίμα και η καταγωγή; Όταν δεν είναι κανείς πρόθυμος να αγωνιστεί, να γίνει καλύτερος ως άνθρωπος και να ψαχτεί με πάσης φύσεως ζητήματα, νομίζω πως όχι. Δεν έχει καμία σημασία. Κι ακόμα χειρότερα, η καταγωγή από σπουδαίους προγόνους ενέχει τον κίνδυνο να επαναπαυτεί κανείς και να ζει στον κόσμο του, αντί να πασχίζει συνεχώς για την προσωπική του εξέλιξη...
Η καταγωγή είναι δίκοπο μαχαίρι λοιπόν. Μπορείς να έχεις ινδάλματα και να ελίσσεσαι προς τα πάνω ή μπορείς να ξεπέσεις, ζώντας με μια ιδέα και ένα ψεύτικο γόητρο. Η νοοτροπία αυτού του είδους μου θυμίζει ξεπεσμένους οίκους του Μεσαίωνα και άφραγκους λόρδους και βαρόνους, δήθεν αριστοκράτες, που ζούνε σε παρηκμασμένους πύργους... Μπορεί κανείς να αποφύγει αυτή την παγίδα αν, εγκωμιάζοντας τους προγόνους του ως άξιους, διαχωρίσει τον εαυτό του από αυτούς. Αν καταλάβει τη θέση του και θελήσει να χαράξει το δικό του δρόμο, σταματώντας να ζει στη σκιά των προγενέστερων. Ποιος μου εγγυάται τελικά πως θα γίνω μεγάλος και τρανός απλά επειδή γεννήθηκα Έλληνας;
Έπειτα, όταν προσδιορίζει κανείς τον εαυτό του ανάλογα με την καταγωγή του, μπαίνει στο ίδιο καλούπι με χιλιάδες ή και εκατομμύρια άλλους ανθρώπους, καλούς και κακούς, άξιους και ανάξιους. Αξίζει τον κόπο; Είναι κάτι αντιπροσωπευτικό; Τι κερδίζω όταν βάζω τον εαυτό μου μέσα σε ένα σύνολο, το οποίο είναι ετερόκλητο και ανομοιογενές; Είτε θα αναδείξω, ακόμα κι έτσι, τις διαφορές μου με αυτό το σύνολο (οπότε μηδενικό το κέρδος) είτε θα γίνω μέρος μιας σύγκρισης ανόμοιων όρων.
Η συμβουλή μου είναι η εξής: ας μάθουμε τον εαυτό μας χωρίς να προσδιοριζόμαστε από άλλους. Ας μην παίρνουμε τίποτα από τα περασμένα για δεδομένο: πρώτον, επειδή δεν το ξέρουμε αρκετά καλά και δεύτερον, επειδή δεν μας χαρίζει καμία ιδιότητα. Πρέπει πρώτα να κατακτήσουμε οι ίδιοι την πρέπουσα γνώση, αξία και αίγλη και μετά να παρομοιάσουμε τους εαυτούς μας με τους προγόνους...
Το δώρο που μπορεί να δώσει η καλή καταγωγή πάντως είναι βάσεις. Η προδιάθεση, όπως ανέφερα πριν, του να γίνουμε καλύτεροι, να πάρουμε κάποια καλά στοιχεία και να τα εξελίξουμε. Να έχουμε αξίες και ιδανικά, χωρίς να σταματήσουμε την αναζήτηση και την τάση για άνοδο. Ακόμα κι αν πάλεψαν κάποιοι κάποτε γι' αυτά, υπάρχει ανάγκη να συνεχίσουμε να αγωνιζόμαστε για να τα διατηρήσουμε: αλλιώς οι παλιοί αγώνες είναι μάταιοι και συνεπώς η καταγωγή μας μια ματαιότητα.
Θα παραθέσω τέλος τις ρήσεις δυο παλαιών ανδρών, σχετικές με το θέμα. Ο Σενέκας είχε αναφέρει: "όποιος καυχιέται για την καταγωγή του επαινεί κάτι, το οποίο ανήκει σε άλλον". Όποιος συνειδητοποιήσει πως όσα έκαναν οι πρόγονοί του είναι τόσο ξένα σ' αυτόν, όσο και τα έργα των μη προγόνων του, θα καταλάβει κάποια ψέμματα για το ζήτημα της καταγωγής. Υπάρχει η επιλογή να γίνουμε καλύτεροι από τους παλαιότερους, όπως και ο κίνδυνος να γίνουμε χειρότεροι. Λέει ο Οράτιος Μαν: "Μου φαίνεται ότι μεγαλύτερη τιμή προς τους προγόνους μας είναι να τους εγκωμιάζουμε λιγότερο μέσα από λόγια και να τους μοιάζουμε περισσότερο μέσα από έργα". Και ο νοών νοείτω...
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου