Ανθρωποθυσία κι Ανθρωποφαγία στην αρχαία Ελλάδα

Η αρχαία Ελλάδα, πολύ πριν γνωρίσει τις αξίες της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας, όταν ακόμα βρισκόταν στην αχαρτογράφητη εποχή του μύθου, υπήρξε τόπος τέλεσης αποτρόπαιων τελετουργιών. Υπάρχουν δηλαδή μύθοι που δίνουν πάτημα για πιο σκοτεινές αναζητήσεις και πυροδοτούν τη φαντασία ενός ανήσυχου μυαλού. Αν και δεν ανήκουν στους ευρύτατα διαδεδομένους, έχουν παραδοθεί θρύλοι περί ανθρωποθυσίας και ανθρωποφαγίας στην αρχαία Ελλάδα. Στο παρόν άρθρο θα αναφέρω κάποιους από αυτούς.

            Πρώτος μύθος ανθρωποθυσίας είναι ο μύθος του Τάνταλου (Ευριπίδης, Ορέστης, στίχοι 4-9). Ο Τάνταλος, μητέρα του οποίου λέγεται πως ήταν η Πλουτώ και πατέρας ο Δίας, ήταν ένας άπληστος βασιλιάς της Φρυγίας. Είτε λόγω της υποτιθέμενης θεϊκής καταγωγής του είτε λόγω της ξεχωριστής ευσέβειας που έδειχνε στους θεούς, λέγεται πως ήταν καλεσμένος σε πολλά θεϊκά γεύματα. Αυτό βέβαια μπορεί να μεταφραστεί και ως εξής: η παρουσία του στο θεϊκό επίπεδο μπορεί να σημαίνει διάφορες απόκρυφες τελετές που τον συνέδεαν με το απόκοσμο ή το απάνθρωπο/υπεράνθρωπο επίπεδο. Αλλά αυτά είναι εικασίες.

Ο μύθος γι’ αυτόν συγκλίνει σε ένα σημείο: πως θυσίασε στον θεό Δία τον πρωτότοκο γιο του, Πέλοπα (Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Ταύροις, στίχοι 385-389). Δύο είναι οι εκδοχές του μύθου αυτού: η πρώτη αναφέρει πως η θυσία έγινε από μεγάλη ευσέβεια, ένδειξη της ανθρωποθυσίας ως τυπικής πρακτικής. Δηλαδή ενώ η θυσία ζώων (αιματηρή θυσία) ήταν στοιχείο σεβασμού προς τους θεούς, μιας και αποδείκνυε πως ο κτήτορας του ζώου θανάτωνε ένα στοιχείο της περιουσίας του για χάρη των θεών, η θυσία ενός ανθρώπου, ιδιαίτερα ενός συγγενικού ή αγαπημένου προσώπου, ήταν η μέγιστη θυσία, που φανέρωνε τον απόλυτο σεβασμό και την απόλυτη αφοσίωση στους θεούς. Η αποδοχή της θυσίας από τους θεούς σήμαινε πως ανέχονταν το ανθρώπινο αίμα στους βωμούς τους, κάτι που αναφέρεται ουκ ολίγες φορές στην αρχαία ελληνική γραμματεία.

Έπειτα, η δεύτερη εκδοχή για τη θυσία του Πέλοπα απ’ τον πατέρα του αναφέρει πως η θυσία έγινε για να ξεγελάσει ο Τάνταλος τους θεούς με την αλαζονεία του, προσφέροντας το νεκρό σώμα το γιου του ως γεύμα γι’ αυτούς. Σε κάθε περίπτωση, ο Δίας αντιλήφθηκε την αλήθεια και τιμώρησε σκληρά τον Τάνταλο, αφού πρώτα ανέστησε το παιδί: τον καταδίκασε σε αιώνια πείνα και δίψα στον Κάτω Κόσμο. Βρισκόταν σε αυτή την κατάσταση αιωνίως και όταν προσπαθούσε να πάρει φρούτα από τα δέντρα ή νερό από τις λίμνες, τα κλαδιά απομακρύνονταν και οι λίμνες στέρευαν (Ομήρου Οδύσσεια, ραψωδία λ, στίχοι 582-592). Αυτή η παραδειγματική τιμωρία ίσως αποδεικνύει πως η ανθρωποθυσία ήταν κατακριτέα εκείνα τα χρόνια, τουλάχιστον στην κοινή γνώμη.

                Δεύτερο παράδειγμα είναι αυτό του Λυκάονα. Ο Λυκάων της Αρκαδίας ήταν γιος του Πελασγού και της Μελίβοιας (ή της νύμφης Κυλλήνης) και υπήρξε ο πρώτος (μυθικός) βασιλιάς της Αρκαδίας. Ο Λυκάων με διάφορες γυναίκες απέκτησε 50 γιους. Ο μύθος του παραδίδεται από διάφορους αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Παυσανίας και ο Απολλόδωρος. Ήταν κατά την κυρίαρχη εκδοχή ευσεβής και δίκαιος βασιλιάς. Παρόλα αυτά λέγεται πως κάποτε, στις κορυφές του Λυκαίου Όρους, θυσίασε ένα παιδί (παραδίδεται πως ήταν ο γιος του, Νύκτιμος) στον θεό Δία και του το πρόσφερε ως γεύμα. Ο λόγος ήταν πως ήθελε να τον τιμήσει με την απόλυτη θυσία, όπως και ο Τάνταλος: τη θυσία ενός ανθρώπου και μάλιστα του γιου του. Ο Δίας, οργισμένος με την απαίσια πράξη, τον χτύπησε με τον κεραυνό του και τον μεταμόρφωσε σε λύκο.

              Η εκδοχή του Απολλόδωρου δεν τον θέλει ευσεβή αλλά υβριστή και αλαζόνα. Σε συνεργασία με τους γιους του έσφαξαν ένα παιδί της περιοχής, ανακάτεψαν κομμάτια του με άλλα κρέατα και τα παρέθεσαν σε γεύμα με τιμώμενο πρόσωπο τον θεό Δία. Εκείνος, αφού κατάλαβε την απάτη, αναποδογύρισε το τραπέζι και σκότωσε οργισμένος όλους τους παριστάμενους. Από την οργή του γλίτωσε μόνο ο Νύκτιμος, ο μικρότερος γιος του Λυκάονα, που σώθηκε από τη θεά Γαία. Εκείνος διαδέχτηκε τον πατέρα του στο θρόνο.

Μια θεωρία, όχι τόσο διαδεδομένη, θέλει τον Λυκάονα να έχει σφάξει τον γιο του σε μια αρχέγονη τελετή μεταμόρφωσης σε λυκάνθρωπο. Δηλαδή η μεταμόρφωσή του δεν ήταν η τιμωρία του αλλά ο σκοπός της τελετής. Είναι μία από τις αρχαιότερες, αν όχι η αρχαιότερη, παραδόσεις σχετικά με το φαινόμενο της λυκανθρωπίας.

            Άλλα παραδείγματα, τα οποία αναφέρω ενδεικτικά, είναι τα παρακάτω: αρχικά, το παράδειγμα της θυσίας της Ιφιγένειας, κόρης του αρχιστράτηγου των Αχαιών Αγαμέμνονα, προκειμένου να εξευμενιστεί η θεά Άρτεμη και να επιτρέψει στους Αχαιούς να σαλπάρουν για την Τροία (με αφορμή αυτό το γεγονός ο Ευριπίδης παρουσίασε την τραγωδία Ιφιγένεια εν Αυλίδι). Άλλο παράδειγμα, κι αυτό από τον Τρωικό κύκλο, ήταν η θυσία 12 Τρώων στην κηδεία του Πατρόκλου από τον Αχιλλέα (Ιλιάδα, ραψωδία Σ, στίχοι 336-7) για λόγους εκδίκησης. Οι δύο αυτές θυσίες, καθώς και όσες αναφέρθηκαν παραπάνω, μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: πρώτον, η θυσία ενός αγαπημένου προσώπου (Τάνταλος-Πέλοπας, Λυκάονας-Νύκτιμος, Αγαμέμνονας-Ιφιγένεια) προκειμένου να τιμηθεί/εξευμενιστεί μια θεότητα. Δεύτερον, η θυσία ενός εχθρού για εκδίκηση, κάτι που μας οδηγεί σε μια σύγκριση της τελετής αυτής με παρόμοιες τελετές των άγριων Βίκινγκς του Βορρά.

            Όσο για την ανθρωποφαγία, είναι βαθιά ριζωμένη στην ελληνική μυθολογία. Το πρώτο παράδειγμα μάλιστα έρχεται από τη θεογονία. Ο Κρόνος ήταν γιος των πρωταρχικών θεών Ουρανού-Γαίας και λέγεται πως ευνούχισε τον πατέρα του για να τον διαδεχθεί στον θρόνο του Κόσμου (Ησιόδου Θεογονία, στίχοι 178-181). Αργότερα, όποτε η γυναίκα του Ρέα γεννούσε ένα παιδί, εκείνος το  έτρωγε για να μην υπάρξει κανένας διεκδικητής του θρόνου του και να μείνει αιώνιος βασιλιάς (Ησ. Θεογ. στ. 459-462). Βέβαια στον μύθο αυτό ο κανιβαλισμός σχετίζεται με θεούς, όμως η μυθολογία τους αποδίδει ανθρώπινη μορφή. Συμβολικά, η αποτρόπαια πράξη της ανθρωποφαγίας μπορεί να φανερώνει την αντιστροφή της φυσικής πορείας, καθώς στον μύθο αυτό το παλιό καταβροχθίζει το καινούριο, αντί η νέα γενιά θεών να νικήσει και να ξεπεράσει την παλιά.

           Ας περάσουμε όμως στο ανθρώπινο επίπεδο. Το πρώτο παράδειγμα ανθρωποφαγίας προέρχεται πάλι από τη γενιά του Ταντάλου. Ο εγγονός του, Ατρέας, γιος του Πέλοπα, βρισκόταν σε έντονη διαμάχη με τον αδερφό του Θυέστη, καθώς ανταγωνίζονταν για τον θρόνο των Μυκηνών. Υπήρχε άσβεστο μίσος ανάμεσά τους. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ατρέας έσφαξε τους γιους εκείνου και τους πρόσφερε ως δείπνο στον ανύποπτο πατέρα τους. Ο σκοπός ήταν να γίνει μια ανόσια, μη αναστρέψιμη εγκληματική ενέργεια με φυσικό αυτουργό τον Θυέστη, τον πατέρα του θύματος. Αυτή η αποτρόπαια πράξη ονομάστηκε «Θυέστειο δείπνο» και συμβολίζει μέχρι και σήμερα την ανθρώπινη ανοσιότητα.

          Ένα ακόμα παράδειγμα του άρθρου είναι αυτό της Φιλομήλας, κόρης του βασιλιά των Αθηναίων Πανδίονα. Ως αντάλλαγμα για τη συμμαχία του βασιλιά της Θράκης Τηρέα, η αδερφή της Φιλομήλας, η Πρόκνη, έγινε γυναίκα του. Εκείνος προθυμοποιήθηκε να συνοδέψει τη Φιλομήλα σε ένα θαλάσσιο ταξίδι στη Θράκη για να επισκεφτεί την αδερφή της. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού όμως φάνηκαν οι βάρβαρες προθέσεις του: άγριος και βάναυσος καθώς ήταν, βίασε τη Φιλομήλα, την αδερφή της συζύγου του, και της έκοψε τη γλώσσα για να μην αποκαλυφθεί το έγκλημα. Εκείνη όμως, όταν βρέθηκε κοντά στην αδερφή της, κέντησε τα παθήματά της και τα έδειξε στην Πρόκνη. Μαζί ορκίστηκαν να πάρουν εκδίκηση. Σκότωσαν το γιο του Τηρέα και της Πρόκνης Ίτυ και τον έδωσαν στον Τηρέα ως γεύμα. Αυτή ήταν η τιμωρία για το ανοσιούργημά του. Τον μύθο παραδίδει ο Οβίδιος στο 6^ο βιβλίο των Μεταμορφώσεων.

Τα δύο αυτά παραδείγματα ανθρωποφαγίας έχουν κοινά στοιχεία: το φαινόμενο αυτό προκαλούσε αποτροπιασμό στους αρχαίους Έλληνες και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε κοινή πρακτική. Ανάγεται στη σφαίρα του μύθου, σε αρκετά παλαιότερες εποχές από αυτές που φωτίζονται από την ιστορία. Ο σκοπός της ανθρωποφαγίας ήταν, σύμφωνα με τα δεδομένα, η εκδίκηση απέναντι σ’ έναν εχθρό και γινόταν κρυφά. Αυτό ίσως δίνει την ιδέα πως γενικά η πρακτική αυτή ήταν απόκρυφη και μακριά από την κοινή θέα…

           Οι παραπάνω μύθοι φανερώνουν πως η ανθρωποθυσία και η ανθρωποφαγία, αν και όχι διαδεδομένες πρακτικές, έλαβαν χώρα πολλάκις στον ελλαδικό χώρο και χρησιμοποιήθηκαν ως τελετές προσφοράς προς τους θεούς, ως μέσα προδοσίας και ως πρακτικές εκδίκησης. Όπως και να ‘χει, αποτελούν μια σχετικά άγνωστη και μελανή ιστορία στο παρελθόν της πατρίδας μας…