Τυπολατρία και Ουσία

   Ας ξεκινήσω το σημερινό άρθρο με μία διευκρίνιση, που ίσως είναι αυτονόητη για τους περισσότερους: είναι διαφορετικό το να είναι κανείς τυπικός από το να είναι τυπολάτρης. Οι δύο έννοιες μοιάζουν αλλά έχουν άλλη βαρύτητα. Η πρώτη σημαίνει κοντολογίς το να έχει κάποιος αρχές, πρόγραμμα, σύστημα και να τα τηρεί επιμελώς. Η δεύτερη σημαίνει το να προσπαθεί κάποιος να τηρεί το λεγόμενο γράμμα του νόμου σε τέτοιο βαθμό, ώστε η προσπάθεια αυτή ξεπερνάει και αφήνει πίσω την πραγματική ουσία της ενέργειάς του. Οπότε η τυπολατρία, σε αντίθεση με την τυπικότητα, συχνότατα έρχεται σε αντίθεση με το νόημα μιας ενέργειας.
   Τρανό παράδειγμα η αντίθεση του Ιησού Χριστού με τους Φαρισαίους στην Καινή Διαθήκη. Οι κύριοι αυτοί ήταν επιδεικτικά τυπολάτρες στο θέμα της θρησκείας: έκαναν μεγάλες θυσίες, τηρούσαν ευλαβικά τις νηστείες κτλ. Ο Χριστός έφερε κάτι νέο και ουσιαστικό στην θρησκεία της εποχής, το οποίο αναγκαστικά διέλυσε συθέμελα κάθε είδος τυπολατρίας: έψαξε το πραγματικό νόημα του να υπάρχει θρησκεία και έφερε μια μεγάλη αλλαγή στο πώς την κατανοούσαν οι άνθρωποι. Φυσικά οι Φαρισαίοι ήρθαν σε αγεφύρωτη ρήξη μαζί του. Ήταν μια μάχη της τυπολατρίας με την ουσία.
   Βέβαια καλό θα ήταν να δούμε τα κίνητρα πίσω από την κάθε πλευρά. Από τη μία ο τυπολάτρης δείχνει υπερβάλλοντα ζήλο να δείξει ότι σέβεται κάτι, ότι είναι άξιος για κάτι ή ότι προσπαθεί για κάτι. Η προσπάθειά του είναι στραμμένη προς την κοινωνία επειδή έχει να αποδείξει στους άλλους (και κατά συνέπεια στον εαυτό του) πως κάνει το σωστό. Ακολουθώντας το γράμμα του νόμου ή της λατρείας επακριβώς λειτουργεί ως τελειομανής, θεωρώντας τις ενέργειές του απόλυτα σωστές και αδιαμφισβήτητες. Από την άλλη αυτός που ψάχνει για το πραγματικό νόημα κάνει ενδελεχή έρευνα στο τι πιστεύει και στο τι κάνει. Για να βρει τον δρόμο του πραγματοποιεί συστηματική ενδοσκόπηση και τελικά καταλαβαίνει ακριβώς τι πιστεύει και γιατί το πιστεύει. Δεν αφήνει αμφιβολίες στον εαυτό του και σπανίως ενδιαφέρεται να αποδείξει στην κοινωνία το νόημα των ενεργειών του. Φυσικά για να φτάσει σε αυτό το επίπεδο πρέπει να απαλλαγεί από πολλές προλήψεις, έθιμα και συνήθειες της εποχής του. Με λίγα λόγια οφείλει και καταφέρνει να είναι μπροστά από την εποχή του. Γι' αυτό εκείνοι που ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία μετριούνται στα δάχτυλα και είναι παραδείγματα προς μίμηση.
   Το να λειτουργείς όπως έμαθες, όπως συνήθισες κι όπως σε διατάζουν είναι το εύκολο. Επίσης, το να ενεργείς χωρίς να χρειάζεται να κατανοείς ή να δίνεις νόημα γίνεται χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Μπορεί να το κάνει ο καθένας. Οπότε δεν ξεχωρίζεις ούτε γίνεσαι καλύτερος με το να τηρείς ευλαβικά τους τύπους: έχεις γίνει ένα με το σύστημα (με ένα σύστημα που δεν έψαξες και δεν καταλαβαίνεις) και κυλάς στην δική του ροή. Όταν κοιτάζω την σημερινή κοινωνία βλέπω κάτι τέτοιο: μια συντριπτική πλειοψηφία που ακολουθεί τους τύπους με βάση τις συνήθειες και τον τρόπο που είναι προγραμματισμένη να σκέφτεται και στον αντίποδα μια απελπιστικά μικρή μειοψηφία που είναι μπροστά από την εποχή της, ακριβώς επειδή ξεπέρασε τα όρια και τα δεσμά της.
   Όσον αφορά την θρησκεία, η ειρωνεία είναι πως οι πιο τυπολάτρες χριστιανοί, εκείνοι που ισχυρίζονται με πάθος πως πιστεύουν, πως κάνουν το σωστό και πασχίζουν να φέρουν και τους άλλους στον ίσιο δρόμο, δεν είναι παρά προγραμματισμένοι να σκέφτονται όπως τους έμαθαν. Δεν έκαναν ούτε ένα βήμα εμπρός σε σχέση με τα πιστεύω που διδάχθηκαν. Για να μην αδικώ το σύνολο, ξέρω πως υπάρχουν και αυτοί οι λίγοι οι οποίοι πραγματικά καταλαβαίνουν το νόημα της θρησκείας τους. Το σίγουρο είναι πως δεν περιορίζονται σε νηστείες, εκδηλώσεις κι εκφράσεις που τάχα αποδεικνύουν στην κοινωνία τα πιστεύω τους, και δραματοποίηση της ύπαρξής και της πίστης τους. Οπότε έχουμε μια τεράστια μερίδα ανθρώπων που θεωρούν πως η ζωή τους είναι πολύ κοντά σε αυτήν του Χριστού και ουσιαστικά αντιγράφουν σε απόλυτο βαθμό την νοοτροπία των Φαρισαίων, με τους οποίους εκείνος εναντιώθηκε! Ενώ οι λίγοι που καταλαβαίνουν το νόημα της αγάπης και δεν νιώθουν την ανάγκη να το διατυμπανίσουν ή να γίνουν το επίκεντρο της προσοχής, είναι ουσιαστικά πολύ πιο κοντά. Αν δεν είναι αυτή (τραγική) ειρωνεία, τότε ποια είναι;
   Ας γίνω πιο συγκεκριμένος. Ο τυπολάτρης θα κάνει τις ευχές που έμαθε να κάνει, γενικές, αόριστες και άνευ νοήματος, σε συγκεκριμένες ημερομηνίες. Θα ευχηθεί στις 25 Δεκεμβρίου, στη 1 Ιανουαρίου, την Κυριακή του Πάσχα, στις εθνικές επετείους και σε άλλες "σημαντικές" μέρες. Δεν ξέρει τι εύχεται, δεν ενδιαφέρεται αν είναι κάτι πραγματοποιήσιμο. Προτιμά τις βαρυσήμαντες, απόλυτες ευχές που τον κάνουν να δείχνει μεγαλόψυχος και καλόκαρδος. Έχει κάνει το χρέος του. Η αντίπερα όχθη δεν θα ευχηθεί έτσι: έχει ξεπεράσει το ψέμα των "σημαντικών" ημερών και ξέρει πως η ευχή στις 23 Δεκεμβρίου δεν διαφέρει καθόλου από αυτήν στις 25 Δεκεμβρίου. Έχει ξεφύγει από τις επιταγές της κοινωνίας και τα άνευ νοήματος έθιμά της. Κι όταν ευχηθεί θα το εννοεί ειλικρινά, θα είναι κάτι πραγματοποιήσιμο και μάλιστα θα προσπαθήσει ίσως κι ο ίδιος να το κάνει πραγματικότητα!
   Όσον αφορά τις ελεημοσύνες, που είναι πράξεις αγάπης (συνήθως), ο τυπολάτρης θα δώσει κάτι σε συγκεκριμένες ημερομηνίες (μέρες που είναι...) και θα το κάνει μπροστά σε κόσμο: είπαμε, θέλει να αποδείξει στην κοινωνία πως είναι ελεήμων. Αντιθέτως ο άλλος θα βοηθήσει κρυφά, δεν θα μιλήσει ιδιαίτερα γι' αυτό και θα το κάνει όταν και όποτε το λέει η καρδιά του, όχι όποτε είθισται ή του έχουν πει. Όσον αφορά τις σχέσεις του με τους άλλους, ο τυπολάτρης θα πασχίσει να φερθεί ευγενικά σε κάποιον μπροστά σε κόσμο, ειδικά όταν είναι κάποια "σημαντική μέρα", τηρώντας τους τύπους, ενώ σε άλλη περίσταση, κρυφή ή καθημερινή, δεν θα διστάσει να δείξει το αληθινό του πρόσωπο απέναντι στον ίδιο άνθρωπο. Αντιθέτως, εκείνος που ενεργεί ζητώντας το νόημα δεν ενδιαφέρεται για την περίσταση, την ημέρα ή το ποιος είναι μπροστά: θα δείξει με ειλικρίνεια τα πραγματικά του αισθήματα οποτεδήποτε έχει την δυνατότητα να το κάνει, χωρίς να νοιάζεται αν το ζητάει η μέρα, η ώρα και το έθιμο.
   Γενικότερα ο τυπολάτρης υπεραγαπάει τα έθιμα και τις τυποποιημένες ημέρες, ακριβώς επειδή του επιτάσσουν τι να σκεφτεί και πώς να ενεργήσει. Δεν χρειάζεται να σκεφτεί ο ίδιος. Λειτουργεί όπως έμαθε χωρίς φόβο για κριτική, μιας κι έχει κρυφτεί πίσω από τη μάζα. Το "αντίπαλο δέος" αντιπαθεί ή απλά ανέχεται τις τυποποιημένες μέρες ή ενέργειες επειδή έχει μάθει να λειτουργεί με τον δικό του τρόπο και εκνευρίζεται όταν του επιβάλλουν τι να σκέφτεται ή πώς να ενεργεί. Δεν ανήκει στη μάζα, δεν επιθυμεί να κρυφτεί μέσα στο κοπάδι.
   Υπάρχει όμως κι άλλη μια ιδέα την οποία η μεγάλη μάζα ακολουθεί τυπολατρικά: η πατρίδα. Οι τυπολάτρες πατριώτες αγαπάνε την πατρίδα τους (ή την θυμούνται) στις εθνικές επετείους. Αν κρεμάσουν σημαία έξω από το σπίτι τους και εκφράσουν την φιλοπατρία τους εκείνες τις ημέρες, έχουν κάνει το χρέος τους για φέτος. Του χρόνου πάλι. Κι αν κάποιος δεν κάνει τα παραπάνω, μαύρο φίδι που τον έφαγε. "Δεν αγαπάει, δε σέβεται...".
   Κατά τη γνώμη μου η ιδέα της πατρίδας είναι εξαιρετικά ασαφής. Στην πραγματικότητα ο καθένας μπορεί να την υπηρετεί και να την αγαπάει με τον δικό του τρόπο με απαραίτητη προϋπόθεση να καταλαβαίνει τι ακριβώς υπηρετεί/αγαπάει. Το πρώτο βήμα είναι να κάνει ερωτήσεις στον εαυτό του μέχρι να έχει ξεκαθαρίσει με απόλυτη ακρίβεια πώς καταλαβαίνει ασαφείς, γενικές έννοιες όπως αυτήν. Μέχρι να το κάνει, κάθε σχετική πράξη του θα είναι άστοχη και θα πέφτει στο κενό. Μόνο όταν ολοκληρωθεί το πρώτο βήμα και ξέρει δίχως καμία αμφιβολία και με ακριβή ορισμό σε τι πιστεύει και τι εννοεί, μπορεί να προχωρήσει στο δεύτερο βήμα: να προσπαθήσει έμπρακτα υπέρ αυτού.
   Το πρόβλημα, κατ' εμέ, είναι πως τέτοιες έννοιες έχουν επίτηδες δημιουργηθεί για να είναι ασαφείς. Διότι όταν κάποιος καταλάβει σε βάθος περί τίνος πρόκειται, υπάρχει η περίπτωση να του γυρίσει την πλάτη. Οι τυπολάτρες βέβαια είναι εκείνοι που νομίζουν και θέλουν να δείχνουν πως στηρίζουν τέτοιες έννοιες, κάνοντας βέβαια τυφλά βήματα στο σκοτάδι. Εκείνοι που ψάχνουν και ζητάνε να μάθουν με ακρίβεια τι είναι αυτό που υπηρετούν μπορούν να ενεργήσουν ουσιαστικά υπέρ του. Απλά δεν δεσμεύονται από ημέρες, ώρες και περιστάσεις ούτε από μαζική υστερία και εκφράσεις έκδηλου ενθουσιασμού. Τα παραπάνω γίνονται για εντυπωσιασμό και για να βρει το δρόμο το κοπάδι, κάτι που αφήνει παγερά αδιάφορο εκείνον που ζητά το νόημα και την ουσία. Για εκείνον, η 27η Οκτωβρίου είναι το ίδιο σημαντική με την 28η Οκτωβρίου. Αγαπά αυτό που θεωρεί πατρίδα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, στην ίδια ακριβώς ένταση και χωρίς επιδειξιομανία.
   Εξάλλου τι σημαίνει επέτειος; Τι σημαίνει ετήσιος εορτασμός; Γιατί υπάρχουν; Ίσως υπάρχουν για να μας κάνουν να θυμόμαστε μία φορά τον χρόνο (τουλάχιστον) τι πρέπει να πιστεύουμε ή να αγαπάμε. Πιστεύετε ειλικρινά πως κάποιος που έχει μέσα του βαθιά ριζωμένο τον θαυμασμό, την εκτίμηση και την αγάπη για κάποια πρόσωπα και ορισμένες έννοιες έχει ανάγκη από επετείους; Έχει ανάγκη την υστερική εξωτερίκευση της δικής του άποψης σε αντιδιαστολή με την αντίθετη; Δεν θα το έλεγα. Όταν κάποιος έχει μια ιδέα ή κάποια ιδανικά μέσα του, τα έχει συνεχώς. Δεν χρειάζεται ετήσια ξυπνητήρια ούτε τυπολατρίες. Έχει ψάξει κι έχει κατακτήσει την ουσία.