Κάθε έργο τέχνης, όπως μια ταινία ή ένα βιβλίο, είναι ξεχωριστό. Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι μια κατηγορία από μόνο του. Για λόγους κατανόησης, αναζήτησης κι εμπορικότητας όμως, φορείς, παράγοντες και παραγωγοί έργων τέχνης στην λογοτεχνία και στον κινηματογράφο χωρίζουν σε βασικές κατηγορίες τα έργα τους: κοινωνικά, αστυνομικά, τρόμου, δράσης, μυστηρίου, φαντασίας κ.ά.
Σε κάθε εποχή κάποια είδη ακμάζουν κι άλλα παρακμάζουν, ενώ όταν αλλάξουν οι καιροί θα ακμάσουν εκ νέου. Εγώ θα ήθελα να σταθώ αρχικά στον διαχωρισμό πραγματικότητας-φαντασίας. Σε αυτό το δίπολο υπάρχουν φανατικοί οπαδοί και για τις δύο μεριές. Υπάρχουν απ' τη μία εκείνοι που είναι ή αρκετά ικανοποιημένοι με την πραγματικότητα ή απλά μαλωμένοι με τη φαντασία και διαλέγουν τον ρεαλισμό. Οτιδήποτε μπορεί να ξεπεράσει αυτό το όριο τους απωθεί. Συγκινούνται με πραγματικές ιστορίες, χαίρονται και οργίζονται με πραγματικές καταστάσεις, γενικά μέσω των ρεαλιστικών έργων αναπολούν την πραγματικότητα. Τα ιστορικά μυθιστορήματα επίσης, η ανακάλυψη αρχαίων κόσμων και πολιτισμών, είναι ο τρόπος του ρεαλιστή να ξεφύγει από το χρονικό παρόν του χωρίς να εισέλθει σε διαφορετικούς κόσμους με άλλους κανόνες. Βέβαια η κατηγορία αυτή μπορεί να σχετίζεται και με το φανταστικό.
Αντίθετα, οι οπαδοί του φανταστικού απωθούνται από την έννοια του ρεαλισμού. Τη βρίσκουν βαρετή, ανούσια, χωρίς ανοιχτούς ορίζοντες ίσως. Άνθρωποι που από την παιδική τους κιόλας ηλικία ταξίδεψαν με τη φαντασία τους μαγεύονται από την εξερεύνηση άλλων κόσμων, διαφορετικών από τον δικό τους. Λατρεύουν το διαφορετικό, το καινούριο, το σουρεαλιστικό. Ειδικά με κάποια καλοφτιαγμένα σύμπαντα, όπως της Μέσης-Γης του Τόλκιν ή της Κοινότητας των Μάγων της Ρόουλινγκ, οι αναγνώστες του φανταστικού βρίσκουν τον εαυτό τους καθώς χάνονται σε αυτά.
Οι λόγοι που γίνεται αυτή η μετάβαση σε κόσμους του φανταστικού είναι αρκετοί. Πρώτον, πιστεύω πως όποιος έχει ταξιδέψει αρκετά με τη φαντασία του δεν μπορεί να ξεκόψει απ' αυτήν. Είναι εθιστική. Ο παρών κόσμος μοιάζει πολύ μικρός, πολύ λίγος. Έπειτα, σε πολλές άσχημες περιπτώσεις κάποια παιδικά τραύματα, κακομεταχείριση ή κακοποίηση οδηγούν τα παιδιά στο να χαθούν σε νέους κόσμους για να αποδράσουν απ' τον δικό τους. Κι αυτό το ταξίδι σπάνια απογοητεύει.
Ο κόσμος του φανταστικού, εκτός των άλλων, είναι ένας κόσμος δημιουργικότητας. Ενώ ο ρεαλισμός αναφέρεται σ' έναν κόσμο δομημένο εκ των προτέρων, στο κάθε σύμπαν ο δημιουργός και οι επισκέπτες φτιάχνουν δικούς τους κανόνες, δικά τους γεγονότα, μια δική τους πραγματικότητα, με αρωγό την αχαλίνωτη φαντασία.
Ακόμα κι αν το βιβλίο/σειρά/ταινία φαντασίας αναφέρεται στον δικό μας κόσμο, οι προεκτάσεις του προσπαθούν να αγκαλιάσουν την έννοια του μυστηρίου. Εξηγούνται ανεξήγητα φαινόμενα, τα παλιά, αρχέγονα ερωτήματα απαντώνται και νέα ερωτήματα αναδύονται ζητώντας απεγνωσμένα απάντηση. Η έννοια του μυστηρίου, του τρόμου ή της δράσης, διανθισμένες με το κατάλληλο ταλέντο πάντα, μπορούν ν' ανοίξουν πολλές πόρτες στο μυαλό ενός ανθρώπου. Το φανταστικό είναι μια πρόκληση για τον αναγνώστη, διότι δεν ξέρει τι θα βρεθεί μπροστά του.
Ας περάσουμε τώρα και στον παράγοντα της εποχής, εφόσον αναλύθηκε επαρκώς ο παράγοντας της προσωπικής προτίμησης. Είναι μια δική μου εικασία αυτή, όμως, πέρα από το σταθερό κοινό του κάθε είδους, θεωρώ πως ανάλογα με τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δρώμενα ο ρεαλισμός και η φαντασία κερδίζουν ή χάνουν έδαφος. Στις λεγόμενες "καλές εποχές", όπου η πραγματικότητα είναι ευχάριστη, ανεκτή και υποφερτή, ένα μεγάλο μέρος της αναγνωστικής κοινότητας, η "γκρίζα ζώνη", που δεν είναι φανατικά ταγμένη στο ένα ή στο άλλο μέρος, αρκείται στην πραγματικότητα, κάνοντας όνειρα για το μέλλον με ρεαλιστικούς όρους ή χαλαρώνει στο όμορφο παρόν.
Στις δύσκολες, σκληρές εποχές όμως, σ' εκείνες που ολόκληρος ο κόσμος βρίσκεται σε μια βάρβαρη κατάσταση κακοποίησης, η κοινότητα του αναγνωστικού κοινού δοκιμάζεται από μια έντονη άρνηση της πραγματικότητας. Ο κόσμος του φανταστικού, ή μάλλον οι πολλοί διαφορετικοί κόσμοι, γίνονται θελκτικοί παράδεισοι που προστατεύουν το συγκλονισμένο μυαλό από την καθημερινή κόλαση που εκτυλίσσεται μπροστά του.
Μια άλλη περίπτωση που το φανταστικό κερδίζει μαζικά έδαφος είναι η εποχή της τεχνολογικής επανάστασης. Αν ζούσα το 10.000 π.Χ. περίπου, όπου έγινε η πρώτη αγροτική επανάσταση, είμαι βέβαιος πως θα έβρισκα πολλούς ανθρώπους που χάνονταν σε σκέψεις για ένα άγνωστο, καλύτερο μέλλον. Στην βιομηχανική επανάσταση έπειτα, υπήρχε πολύς χώρος για φαντασιώσεις και όνειρα ενός τεχνολογικά εξελιγμένου μέλλοντος. Οι πραγματικές ανακαλύψεις κι εφευρέσεις κάνουν τη φαντασία να υπερλειτουργεί. Στον δικό μας αιώνα τώρα, τον αιώνα της ραγδαίας ανάπτυξης της τεχνολογίας, τα φουτουριστικά μοντέλα δεν έχουν τελειωμό. Οι ονειροπόλοι χάνονται σε υπέροχες, μελλοντικές ουτοπίες όπου όλα τα σημερινά προβλήματα έχουν λυθεί (και ως δια μαγείας δεν έχουν εμφανιστεί καινούρια!), ενώ αντίθετα οι σκεπτικιστές φαντάζονται αποτρόπαιες δυστοπίες, με την ανθρωπότητα να βρίσκεται βυθισμένη σε ακόμα μεγαλύτερη άβυσσο απ' ότι σήμερα. Σε κάθε περίπτωση, η ενασχόληση με τον κόσμο του φανταστικού είναι ένας "απαγορευμένος καρπός" που αν τον φάει κανείς δεν υπάρχει γυρισμός. Και γιατί να υπάρξει άλλωστε;
Σε κάθε εποχή κάποια είδη ακμάζουν κι άλλα παρακμάζουν, ενώ όταν αλλάξουν οι καιροί θα ακμάσουν εκ νέου. Εγώ θα ήθελα να σταθώ αρχικά στον διαχωρισμό πραγματικότητας-φαντασίας. Σε αυτό το δίπολο υπάρχουν φανατικοί οπαδοί και για τις δύο μεριές. Υπάρχουν απ' τη μία εκείνοι που είναι ή αρκετά ικανοποιημένοι με την πραγματικότητα ή απλά μαλωμένοι με τη φαντασία και διαλέγουν τον ρεαλισμό. Οτιδήποτε μπορεί να ξεπεράσει αυτό το όριο τους απωθεί. Συγκινούνται με πραγματικές ιστορίες, χαίρονται και οργίζονται με πραγματικές καταστάσεις, γενικά μέσω των ρεαλιστικών έργων αναπολούν την πραγματικότητα. Τα ιστορικά μυθιστορήματα επίσης, η ανακάλυψη αρχαίων κόσμων και πολιτισμών, είναι ο τρόπος του ρεαλιστή να ξεφύγει από το χρονικό παρόν του χωρίς να εισέλθει σε διαφορετικούς κόσμους με άλλους κανόνες. Βέβαια η κατηγορία αυτή μπορεί να σχετίζεται και με το φανταστικό.
Αντίθετα, οι οπαδοί του φανταστικού απωθούνται από την έννοια του ρεαλισμού. Τη βρίσκουν βαρετή, ανούσια, χωρίς ανοιχτούς ορίζοντες ίσως. Άνθρωποι που από την παιδική τους κιόλας ηλικία ταξίδεψαν με τη φαντασία τους μαγεύονται από την εξερεύνηση άλλων κόσμων, διαφορετικών από τον δικό τους. Λατρεύουν το διαφορετικό, το καινούριο, το σουρεαλιστικό. Ειδικά με κάποια καλοφτιαγμένα σύμπαντα, όπως της Μέσης-Γης του Τόλκιν ή της Κοινότητας των Μάγων της Ρόουλινγκ, οι αναγνώστες του φανταστικού βρίσκουν τον εαυτό τους καθώς χάνονται σε αυτά.
Οι λόγοι που γίνεται αυτή η μετάβαση σε κόσμους του φανταστικού είναι αρκετοί. Πρώτον, πιστεύω πως όποιος έχει ταξιδέψει αρκετά με τη φαντασία του δεν μπορεί να ξεκόψει απ' αυτήν. Είναι εθιστική. Ο παρών κόσμος μοιάζει πολύ μικρός, πολύ λίγος. Έπειτα, σε πολλές άσχημες περιπτώσεις κάποια παιδικά τραύματα, κακομεταχείριση ή κακοποίηση οδηγούν τα παιδιά στο να χαθούν σε νέους κόσμους για να αποδράσουν απ' τον δικό τους. Κι αυτό το ταξίδι σπάνια απογοητεύει.
Ο κόσμος του φανταστικού, εκτός των άλλων, είναι ένας κόσμος δημιουργικότητας. Ενώ ο ρεαλισμός αναφέρεται σ' έναν κόσμο δομημένο εκ των προτέρων, στο κάθε σύμπαν ο δημιουργός και οι επισκέπτες φτιάχνουν δικούς τους κανόνες, δικά τους γεγονότα, μια δική τους πραγματικότητα, με αρωγό την αχαλίνωτη φαντασία.
Ακόμα κι αν το βιβλίο/σειρά/ταινία φαντασίας αναφέρεται στον δικό μας κόσμο, οι προεκτάσεις του προσπαθούν να αγκαλιάσουν την έννοια του μυστηρίου. Εξηγούνται ανεξήγητα φαινόμενα, τα παλιά, αρχέγονα ερωτήματα απαντώνται και νέα ερωτήματα αναδύονται ζητώντας απεγνωσμένα απάντηση. Η έννοια του μυστηρίου, του τρόμου ή της δράσης, διανθισμένες με το κατάλληλο ταλέντο πάντα, μπορούν ν' ανοίξουν πολλές πόρτες στο μυαλό ενός ανθρώπου. Το φανταστικό είναι μια πρόκληση για τον αναγνώστη, διότι δεν ξέρει τι θα βρεθεί μπροστά του.
Ας περάσουμε τώρα και στον παράγοντα της εποχής, εφόσον αναλύθηκε επαρκώς ο παράγοντας της προσωπικής προτίμησης. Είναι μια δική μου εικασία αυτή, όμως, πέρα από το σταθερό κοινό του κάθε είδους, θεωρώ πως ανάλογα με τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δρώμενα ο ρεαλισμός και η φαντασία κερδίζουν ή χάνουν έδαφος. Στις λεγόμενες "καλές εποχές", όπου η πραγματικότητα είναι ευχάριστη, ανεκτή και υποφερτή, ένα μεγάλο μέρος της αναγνωστικής κοινότητας, η "γκρίζα ζώνη", που δεν είναι φανατικά ταγμένη στο ένα ή στο άλλο μέρος, αρκείται στην πραγματικότητα, κάνοντας όνειρα για το μέλλον με ρεαλιστικούς όρους ή χαλαρώνει στο όμορφο παρόν.
Στις δύσκολες, σκληρές εποχές όμως, σ' εκείνες που ολόκληρος ο κόσμος βρίσκεται σε μια βάρβαρη κατάσταση κακοποίησης, η κοινότητα του αναγνωστικού κοινού δοκιμάζεται από μια έντονη άρνηση της πραγματικότητας. Ο κόσμος του φανταστικού, ή μάλλον οι πολλοί διαφορετικοί κόσμοι, γίνονται θελκτικοί παράδεισοι που προστατεύουν το συγκλονισμένο μυαλό από την καθημερινή κόλαση που εκτυλίσσεται μπροστά του.
Μια άλλη περίπτωση που το φανταστικό κερδίζει μαζικά έδαφος είναι η εποχή της τεχνολογικής επανάστασης. Αν ζούσα το 10.000 π.Χ. περίπου, όπου έγινε η πρώτη αγροτική επανάσταση, είμαι βέβαιος πως θα έβρισκα πολλούς ανθρώπους που χάνονταν σε σκέψεις για ένα άγνωστο, καλύτερο μέλλον. Στην βιομηχανική επανάσταση έπειτα, υπήρχε πολύς χώρος για φαντασιώσεις και όνειρα ενός τεχνολογικά εξελιγμένου μέλλοντος. Οι πραγματικές ανακαλύψεις κι εφευρέσεις κάνουν τη φαντασία να υπερλειτουργεί. Στον δικό μας αιώνα τώρα, τον αιώνα της ραγδαίας ανάπτυξης της τεχνολογίας, τα φουτουριστικά μοντέλα δεν έχουν τελειωμό. Οι ονειροπόλοι χάνονται σε υπέροχες, μελλοντικές ουτοπίες όπου όλα τα σημερινά προβλήματα έχουν λυθεί (και ως δια μαγείας δεν έχουν εμφανιστεί καινούρια!), ενώ αντίθετα οι σκεπτικιστές φαντάζονται αποτρόπαιες δυστοπίες, με την ανθρωπότητα να βρίσκεται βυθισμένη σε ακόμα μεγαλύτερη άβυσσο απ' ότι σήμερα. Σε κάθε περίπτωση, η ενασχόληση με τον κόσμο του φανταστικού είναι ένας "απαγορευμένος καρπός" που αν τον φάει κανείς δεν υπάρχει γυρισμός. Και γιατί να υπάρξει άλλωστε;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου